از آنجا که شاعران بزرگ ایران موضوعات گسترده ای را در اشعار خود به نظم کشیده اند، آشنایی با انواع شعر فارسی از نظر مفاهیم و معانی برای درک بهتر آثار آنان ضروری است.

وزن، قافیه و ردیف بر لفظ وارد میشود ولی حقیقت و جوهر شعر تنها در لفظ جلوه نمی کند و لفظ جامه ای است بر پیکر معنی و رابطه لفظ و معنی را در مثال به رابطه سیب و پوست سیب تشبیه کرده اند.

• انواع قالب های شعر فارسی

• شعر فارسی و تفاوت آن با نثر

• قالب های کهن شعر فارسی

---

انواع شعر فارسی از نظر مفاهیم

معانی که شعر بر آن دلالت دارد نامحدود و متنوع است آنها را اغراض شعر نام نهاده اند. بدین گونه معانی شعر ممکن است مشتمل بر مدح، هجا، رثاء، وصف، غزل، قصه یا مَثَل یا شکایت و… بسیاری مضامین و مفاهیم دیگر باشد.

طبیعی است که نمی توان از انواع مضامین رایج در شعر، به صورتی جامع و مانع سخن راند. به علاوه فهم معانی و مفاهیم شعر فارسی گذشته از لزوم شناخت کافی از واژه و تحولات زبانی، گاه نیازمند به معلومات دیگری است و بدین گونه فهم هرگونه شعری مستلزم وقوف بر معانی متناسب آن است.

شایان ذکر است که اگر شعر هیچ معنی خاصی نداشته باشد آن را مُهمَل می نامند

تزریق گویی یا مهمل سرایی گونه ای از شاعری است که اصطلاحا به شعرهایی بی معنی گفته می شود که تعمداً و بر سبیل طنز گفته شود.

نمونه شعر مهمل

اگر عاقلی بخیه بر مو مزن
  به جز پنبه بر نعل آهو مزن

سوی مطبخ افکن ره کوچه را
  منه در بغل آش آلوچه را

که نعل از تحمل مربا شود
  به صبر آسیا کهنه حلوا شود

_{از اسکندر نامه خواجه هدایت الله مشرف اصفهانی}

شعر فارسی از نظر مفاهیم از دیدگاه ادبیات کلاسیک جهان

یکی از تقسیم بندی هایی که در ادبیات کلاسیک غرب در مورد مفاهیم و معانی شعر مرسوم است دسته بندی اشعار به شعر حماسی، غنایی، نمایشی و تعلیمی است

1. شعر حماسی

شعر حماسی نخستین مفاهیم شعری انسان است که مربوط به آغاز حیات بشری و مشکلات و مصائب انسان است

در شعر حماسی داستان یا روایتی با زمینه قهرمانی و صبغه قومی و ملی و حوادثی بیرون از حدود عادت جریان دارد

بنابراین خصایص شعر حماسی داستانی بودن و زمینه قهرمانی داشتن یعنی تصویرگری انسانی که هم از نظر نیروهای مادی و هم از نظر نیروهای معنوی ممتاز است میباشد

زمینه ملی شعر حماسی نیز که آن را به صورت تاریخ خیالی یک قوم در میآورد در بستری از واقعیت های جاری مانند خصایص اخلاقی ، نظام اجتماعی و عقاید سیاسی جامعه در مسائل فکری و مذهبی است

برای مثال شاهنامه فردوسی به عنوان یکی از بزرگترین حماسه های منظوم جهان، تصویری است از جامعه ایرانی و خصوصیات اخلاقی و قومی و حیاتی مردم و طرز تفکر و عقاید مردم ما در مورد آفرینش و زندگی و مرگ.

در ادب فارسی در هیچ کتابی بهتر از شاهنامه تصویر ملت ایران را نمیتوان مشاهده کرد

از قرن پنجم آثاری نظیر شاهنامه فردوسی، گرشاسپنامه اسدی در حماسه سرایی به وجود آمده است و بعد از آنها، نیز حماسه هایی به وجود آمده اند که کم کم جنبه قومی و ملی در آنها جای خود را به ارزش های مذهبی و دینی سپرده است و آخرین آن در دوره ما که احیای اسطوره ملی محسوب میشود آرش کمانگیر کسرایی است.

2. شعر غنایی

شعر غنایی یا Lyric poetry به نظر برخی از شاعران و منتقدان شعری است که شاعر در آن خویشتن خویش را موضوع قرار میدهد، به عبارت دقیقتر شعر غنایی، سخن گفتن از تمام احساسات است

کلمه غنایی از ریشه غنا به معنی موسیقی و نواختن و آواز خواندن است.

پدید آمدن شعر غنایی باید بعد از دوران شعر حماسی باشد، بدین معنی که شاعر خویشتن خویش را بازیافته و به نداهای درون خود گوش فرا داده است و احساسات خود را در مورد فرد، خانواده، انسان، طبیعت ، خدا و وطن باز شناخته و بیان کرده است.

موضوعاتی که در ادب فارسی حوزه شعر غنایی را تشکیل میدهد، بسیار وسیع است و شامل انواع آثار ادبی به جز شعر حماسی و تعلیمی و برخی از اشعار مردمی و سیاسی میگردد.

بدین ترتیب تمام شعرهای عاشقانه، فلسفی عرفانی، مذهبی، هجو، مدح و وصف طبیعت، مصادیق شعر غنایی هستند.

غزل فارسی نمونه بسیار خوبی از شعر غنایی است زیرا مثلاً در یک غزل حافظ مسائل اجتماعی با مسائل خصوصی و فلسفی و هجو و طنز و وصف ،طبیعت به هم در آمیخته است که همه اینها خود انواع جداگانه شعر غنایی هستند

این انواع در آغاز ادب فارسی تمایز بیشتری داشتند و هر چه شعر به کمال نزدیکتر شد این مفاهیم بیشتر به هم آمیخت و در زمان ما تقریباً تمام آثار شعری غنایی است.

برای مثال شعرهای ملک الشعرای بهار، نیما یوشیج و اخوان ثالث که در آنها از من گسترده و اجتماعی هنرمند سخن میرود و آثاری که در آنها عاشقانه ها و قطعه های ادبی منظم مطرح است، شعر غنایی است.

3. شعر نمایشی

شعر نمایشی عبارت است از شعری که در آن تصویر و تجسم حادثه ای تاریخی یا خیالی از زندگی انسان مورد نظر باشد و خود شاعر دخالتی در حادثه نداشته باشد.

شعر نمایشی را در ادبیات غرب به تراژدی، کمدی و درام تقسیم کرده اند.

1-3- شعر نمایشی: تراژدی

در تراژدی تصویر ناکامی های اشخاص نامدار مطرح است که طبعاً از پایگاه طبقاتی والایی برخوردارند از این حیث با حماسه پیوند دارد

هر تراژدی در پشت پرده غمی که آن را تصویر کرده است، نشان دهنده فتحی بزرگ است

در تراژدی های یونان Greek tragedy، وحدت زمان مکان و داستان رعایت شده و علاوه بر آن زبان بیان سنگین و موزون میباشد و تراژدی درباره موضوعات مهم و برجسته است و محل اجرای آن دربارهاست.

2-3- شعر نمایشی: درام

درام مطلقاً به معنی نمایش است و بنیاد آن بر تضاد و تعارض است و ممکن است در آن صحنه های شاد یا غمگین وجود داشته باشد

درام کوششی است برای نشان دادن شکل عادی زندگی بسیاری از تعزیه ها و تقلیدهای ایرانی در حوزه مفهومی درام قرار دارد. گفته اند درام سرگرم میکند چیز می آموزد و حالت بر می انگیزد.

3-3- شعر نمایشی: کمدی

کمدی نیز تصویر عیوب و رذیلت های اخلاقی طبقات فرودست است به گونه ای که مایهٔ خنده باشد و ناقدی گفته است آنجا که کمدی پایان میگیرد تراژدی آغاز میشود. محل اجرای كمدى غالباً بازارها بوده است.

در ادب ما اگرچه شعرِ نمایشی نمونه های بارزی ندارد ولی اگر این نوع شعر را از جنبه تصویرگری حوادث بررسی کنیم بسیاری از داستان های شاهنامه از نمونه های عالی تراژدی است چون داستان رستم و اسفندیار، رستم و سهراب و داستان سیاوش

در اواسط عصر مشروطیت میرزاده عشقی در سه تابلو مریم و نمایشنامه کفن سیاه، شعر فارسی را به حدود تجربه ای به بیان نمایش نزدیک کرد و بعد نیما و اخوان در مرغ آمین و کتیبه و شهر سنگستان کارهایی را در زمینه شعر نمایشی ارائه دادند.

4. شعر تعلیمی

شعر تعلیمی همچنان که از نام آن بر می آید شعری است در خدمت ارشاد و تربیت و تعلیم چون بوستان سعدی و بسیاری از سخنان حکمت آمیز شاعران مختلف

انواع شعر فارسی از نظر مفاهیم و معانی

اما انواع شعر فارسی از نظر مفاهیم و معانی؛ تقسم بندی گسترده تری نسبت به اشعار ادبیات کلاسیک جهان دارد چرا که هنر شعر و شاعری اصلی ترین هنر در نزد ایرانیان بوده و هست و طبیعی است که با تنوع آثار منظوم فارسی، شاعران گستره ی بیشتری از موضوعات را به هنر شعری خود آراسته باشند

انواع شعر فارسی از نظر مفاهیم و معانی که در ادبیات سنتی مطرح است به طور مختصر، به شرح زیر است:

1. انواع شعر فارسی: مدح

شعر فارسی نخست در قالب قصیده و به منظور مدیحه سرایی آغاز شد و در دوران های بعد مدح در شعر فارسی مقامی ممتاز یافت

از مدیحه های شاعرانی که در محافل ادبی و اجتماعات رسمی خوانده میشد، اغلب نسخه هایی به بلاد اطراف فرستاده میشد و به عنوان وسیله ای تبلیغاتی مورد استفادۀ امرا و بزرگان قرار میگرفت.

اگرچه مدایح در آغاز شعر فارسی از واقع بینی برخوردار بود اما به تدریج صورتی مبالغه آمیز به خود گرفت چنان که برخی از شاعران و بزرگان برای ممدوحان خود، معجزات و کرامات قائل می شدند.

صله های فراوان برخی از امرا و بزرگان به رواج این نوع شعر فارسی کمک فراوان کرده است، اما در دوره های بعد مدیحه های مذهبی و دینی نیز رواج یافت که شاعر آنها را به رضای خاطر و فرمان دل و از روی اعتقاد درباره بزرگان دین سروده است.

این نوع مدایح به خصوص پس از دوره مغول، به ویژه در دوره صفویه رواج یافت.

2. رثاء یا مرثیه

مرثیه، به اشعاری اطلاق میشود که در ماتم گذشتگان و تعزیت خویشاوندان و یاران آنان یا در ذکر مصایب پیشوایان و بزرگان دینی به ویژه حضرت سیدالشهدا، امام حسین (ع) سروده شده است.

این نوع شعر نظر به ارتباطی که با افکار و احساسات شخصی شاعر دارد از قدیمترین دوران شعر فارسی سابقه دارد و در دیوان شاعرانی چون رودکی، فیروز مشرقی، ابوشکور و شهید بلخی و شاعران پس از آنان مرثیه های زیاد موجود است،

مرثیه ها در شعر فارسی نیز به مرثیه هایی تشریفاتی و رسمی و شخصی و خانوادگی، مرثیه در حق دوستان، مرثیه های فلسفی پیش از مرگ و مرثیه های مذهبی تقسیم شده است؛

مُرد مرادی نه همانا که مُرد
 مرگ چنان خواجه نه کاری‌ست خُرد

جان گرامی به پدر باز داد
 کالبد تیره به مادر سپرد

آنِ مَلِک با مَلِکی رفت باز
 زنده کنون شد که تو گویی بِمُرد

کاه نَبُد او که به بادی پرید
 آب نَبُد او که به سرما فِسُرد

شانه نبود او که به مویی شکست
 دانه نبود او که زمینش فشرد

رودکی

3- انواع شعر فارسی: وصف

وصف در شعر فارسی عبارتست از نقاشی و تابلوسازی؛ اعم از این که شاعر به مجسم نمودن مشهودات و محسوسات طبیعی و جسمانی مانند توصیف مناظر مختلف طبیعت، مجالس بزم، معرکه های رزم و شکار یا جمال معشوق بپردازد و یا حالات روحانی و تأثرات نفسانی خود را چون عشق و نفرت و مهر و کین … تصویر نماید.

4- شعر عرفانی و صوفیانه

از دیر باز شعر فارسی و تصوف و عرفان جهات مشترک فراوان داشته اند و از لحاظ توجه به عواطف و ذوق و شور و احساسات از یک منبع الهام گرفته اند به همین دلیل از قرن ششم به بعد با توسعه فکر صوفیانه شعر فارسی نیز به سرچشمه ای فیاض از اندیشه های بلند، دست یافت

باباطاهر، سنایی ، عطار نیشابوری ، مولوی، سعدی، حافظ و جامی، زیباترین و دقیق ترین اندیشه های عارفانه را در شعر خود گنجانیده اند.

آنان که خاک را به نظر کیمیا کنند.
 آیا بُوَد که گوشهٔ چشمی به ما کنند

دَردَم نهفته بِه ز طبیبانِ مدعی.
 باشد که از خزانهٔ غیبم دوا کنند

معشوق چون نقاب ز رخ در نمی‌کشد.
 هر کس حکایتی به تَصَّور چرا کنند؟

چون حُسنِ عاقبت نه به رندی و زاهدیست.
 آن بِه که کارِ خود به عنایت رها کنند

بی معرفت مباش که در من یزیدِ عشق.
 اهلِ نظر معامله با آشنا کنند

_حافظ

5- شعر اخلاقی

اخلاقیات به اشعاری اطلاق میشود که شاعر بدون توجه به احساسات شخصی و منافع خصوصی خود از روی کمال حسن نیت و سائقه حس بشر دوستی، در مسائل مختلفی که بنا به اعتقاد او اصلاح اجتماعی و بالا رفتن سطح اخلاقی، مذهبی و سعادت جامعه به آنها بستگی دارد، می سراید

در شعر شاعرانی چون فردوسی، ناصر خسرو، نظامی، عطار، مولوی و سعدی این قبیل شعرها فراوان است.

6- شعر فلسفی

گاهی برخی از مسائل مبهم و حل ناشدۀ حیات ذهن شاعر را به خود مشغول می دارد و شاعر آنها را در شعری باز میگوید که وحدت وجود جبر، اختیار، توکل، تسلیم مرگ و زندگی، آفرینش و راز وجود، فقر و غنا، عدم و وجود و صدها موضوعات دیگر، از این قبیل مضامين شعر فلسفی را تشکیل میدهد.

در کلام خیام و ناصر خسرو و مولوی مظاهری از شعر فلسفی موجود است

شعر فلسفی از خیام

قومی متفکرند اندر ره دین 
قومی به گمان فتاده در راه یقین

می ترسم از آنکه بانگ آید روزی
 کای بیخبران راه نه آن است و نه این

7- شعر روائی

شعر روائی عبارت است از شعرهایی که یک واقعه تاریخی و یا حدوث قصه و سرگذشتی را بیان میکند این نوع شعر را تقسیماتی است

1-7- روائیات ملی و حماسی مانند شاهنامه فردوسی، گرشاسپنامۀ اسدی و گشتاسپنامه دقیقی.

2-7- روائیات تاریخی اعم از مذهبی و غیر مذهبی مانند شرح غزوات حضرت علی نظیر ظفرنامه حمدالله مستوفی و شهنشاه نامه صبا.

3-7- روائيات عشقی؛ چون ویس و رامین؛ لیلی و مجنون، شیرین و خسرو و نظامی و یوسف و زلیخای جامی.

4-7- روائیات تمثیلی یا اخلاقی نظیر حکایت های کوچکی که در مثنوی و بوستان سعدی و حديقه سنائی و منطق الطیر عطار آمده است.

8- انواع شعر فارسی: غزل

غزل یا حسب حال، عاشقانه که از آن در ذکر قالب های شعر فارسی گفتگو خواهد شد، و به طور ساده میتوان گفت که غزل به عشق و حالت های عاشق و معشوق می پردازد و خود به خود این نوع شعر مبتنی بر بیان عواطف قلبی است و در شعر کمتر شاعری است که نمونه هایی از آن را نتوان یافت.

9- خمریات، ساقی نامه ها

خمریات به شعرهایی گفته میشود که شاعر در آنها از می و ساقی و ساغر و جام و میکده گفتگو میکند

این قسم شعر را در دیوان شاعرانی چون رودکی، منوچهری، فرخی، امیر معزی میتوان یافت اما در شعرهای صوفیانه، می در معنای مجازی هم مورد نظر است، گرچه در شعر شاعرانی چون حافظ تفکیک می مجاز از می حقیقت، در واقع ممکن نیست.

10-انواع شعر فارسی: مناظره

مناظره شعری است که شاعر در آنها دو چیز یا دوکس را در برابر هم قرار میدهد تا با یکدیگر بر سر موضوعی گفتگو نمایند،

اسدی توسی، مُعِزّی نیشابوری، نظامی گنجوی، سعدی، حافظ و پروین اعتصامی نمونه های دلپذیری از مناظره را ارائه کرده اند.

شعر مناظره ای از پروین اعتصامی:

روزی گذشت پادشهی از گذرگهی
 فریاد شوق بر سر هر کوی و بام خاست

پرسید زان میانه یکی کودک یتیم
 کاین تابناک چیست که بر تاج پادشاست

آن یک جواب داد چه دانیم ما که چیست
 پیداست آنقدر که متاعی گرانبهاست

نزدیک رفت پیرزنی گوژپشت و گفت
 این اشک دیدهٔ من و خون دل شماست

ما را به رخت و چوب شبانی فریفته است
 این گرگ سال‌هاست که با گله آشناست

آن پارسا که ده خرد و ملک، رهزن است
 آن پادشا که مال رعیت خورد گداست

بر قطرهٔ سرشک یتیمان نظاره کن
 تا بنگری که روشنی گوهر از کجاست

پروین، به کجروان سخن از راستی چه سود
 کو آنچنان کسی که نرنجد ز حرف راست

11- هجو، هزل و مطایبه

هجا عبارت است از ذکر رذائل و قبایح و نفی مکارم و فضائل از شخصی یا چیزی هجا نیز اگرچه در آغاز ادب فارسی بر شمردن معایب جسمانی یا عادات بد و ذمائم اخلاقی دیگران بود اما به تدریج همچنان که شاعران در مدح مبالغه کردند، در هجو نیز بدترین اسنادها و بی شرمانه ترین نسبتها را به دیگران روا داشتند

هزل در لغت به معنی مزاح است و به شعری اطلاق میشود که شرح مضمونی خنده آور یا فکاهی باشد

هزل سرایان مشهور در ادبیات فارسی عبارتند: از منجیک، سوزنی، انوری Anvari ، عبید زاکانی Ubayd Zakani ، حکیم شفایی، قاآنی شیرازی Qaani Shirazi  و قائم مقام فراهانی