ابن خلدون، با نام اصلی عبدالرحمان بن محمد بن خلدون (۷۳۲ – ۸۰۸ هجری قمری)، فیلسوف و مورخ بزرگ مسلمان؛ و از فیلسوفان مشهور جهان متولد تونس

زندگی ابن خلدون

ابن خلدون در خانواده ای اندولسی (اصالتا یمنی) در تونس به دنیا آمد، خانواده او از مقامات درباری تونس و در این شهر دارای جاه و مقام بودند

او در هفده سالگی پدر و مادرش را در  هنگام شیوع وبای بزرگ از دست داد

ابن خلدون ادبیات و علوم عصر خویش را نزد پدرش و دیگر دانشمندان آن عصر فرا گرفت و از آغاز جوانی در عین آنکه يك دم از طلب علم باز نایستاد، به کارهای سیاسی و دولتی پرداخت و در دولتهای مختلف افریقیه و آندلس به مقامات بزرگ رسید.

سپس به مصر رفت (٧٨٤ هـ ق) و در جامعة الازهر به تدریس مشغول شد و نیز از جانب سلطان مصر به مقام قاضی القضاتی رسید.

در سال ۷۹۶ هـ ق برای زیارت خانه خدا به حجاز رفت و با تیمور لنگ که در این هنگام در شام بود دیدار کرد و مورد عنایت آن سلطان قرار گرفت.

مهمترین اثر ابن خلدون کتابی است به نام “العبر و دیوان المبتداء و الخبر فی ایام العرب و العجم و البربر” در تاریخ عمومی که مقدمه آن یکی از شاهکارهای فلسفی و تاریخی عالم اسلام است و نخستین تصنیف در علم جامعه شناسی و فلسفه تاریخ به شمار میرود

همین مقدمه است که ابن خلدون را در ردیف یکی از بزرگترین فیلسوفان تاریخ قرار می دهد.

در این مقدمه برای نخستین بار از فلسفه تاریخ و جامعه شناسی و مبادی علم اقتصاد سیاسی و عدالت اجتماعی بحث میشود.

وی در این مقدمه به درك وتصور و ابداع فلسفه ای برای تاریخ نائل شده است كه بيشك در نوع خود بسیار گرانبهاست.

ابن خلدون و علمِ تاریخ

ابن خلدون چهار قرن پیش از ویکو _{( Giambattista Vico مورخ و فیلسوف سیاسی ایتالیایی)} صریحاً تاریخ را علم نامید و از جمله علوم اجتماعی محسوب داشت و نوشت:

حقیقت تاریخ، خبر دادن از اجتماع انسانی یعنی اجتماع جهان و کیفیاتی است که بر طبیعت این اجتماع عارض میشود، چون توحش، همزیستی عصبیت ها و انواع جهانگشائی های بشر و چیرگی گروهی برگروه دیگر؛ و آنچه از این اجتماع ایجاد میشود مانند تشکیل سلطنت و دولت و مراتب و درجات آن و آنچه بشر در پرتو کار و کوشش خویش به دست می آورد، چون پیشه ها و معاش و دانش ها و هنرها و دیگر عادات و احوالی که در نتیجه طبیعت این اجتماع روی میدهد.»

ابن خلدون بنیانگذار جامعه شناسی

ابن خلدون مطالعه و بررسی خودرا مانند متفکران قرنها بعد مغرب زمین چون مونتسکیو و به کل با نظریه های «اثباتی» آغاز میکند.

تأثیرات جغرافیایی را بر روی طلوع فرهنگ های بزرگ مؤثر می شمارد، بخصوص آب و هوا را بسیار مهم میداند.

به نظر ابن خلدون مردمی که در نواحی معتدل زندگی میکنند از حيث جسم و رنگ و اخلاق و ادیان مستقیم تر و راستتراند. اینان در تمام مظاهر زندگی از لحاظ خانه و پوشیدنی و خوراك و صنایع نهایت میانه روی و اعتدال را در نظر میگیرند.

خانه هایی بنیان می نهند که با سنگهای زیبا و ظریف و از روی هنرمندی ساخته شده است و در نيك كردن و زیبایی ابزار زندگی بر هم پیشی می جویند. در بیشتر حالات خویش از کجروی و انحراف دورند.

اما ساکنان اقالیم دور از اعتدال در همه احوال خویش از اعتدال دورند، چنانکه خانه های آنان از گل و نی و خوراك آنها از ذرت و علف و پوشیدن های آنها از برگ درختان است یا با پوست های حیوانات خود را میپوشانند.

غذا نیز در برانگیختن آدمی به کارها و فعالیت های متعالی سهم فراوان دارد. از همه اینها معلوم میشود که امکان به وجود آمدن فرهنگ های عالی در نواحی معتدل بیشتر است تا نواحی دیگر .

ابن خلدون میگوید:

«انسان دارای سرشت مدنی است، یعنی ناگزیر است اجتماعی تشکیل دهد که در اصطلاح آن را مدنیت گویند و معنی عمران همین است…
انسان چنان آفریده شده است که زندگانی و بقایش بی تغذیه میسر نیست. او فطرة جوینده غذاست.

در ساختمان بدن او توانایی جستجو و کسب غذا وجود دارد. ولی این قدرت به حدی نیست که یک فرد بشر به تنهایی بتواند نیازمندی غذایی خویش را برطرف سازد. ناچار انسان به نیروهای همنوعانش تکیه میکند. در سایه تعاون و همکاری گروه ، حاجت آدمی در این مورد برطرف میگردد.

همچنین هر يك از افراد بشر برای دفاع از خویش به یاری همنوعان خود نیازمند است. اگر همکاری و تعاون میان افراد بشر وجود نداشته باشد، زندگانی امکانپذیر نیست. زيرا يك فرد به تنهایی قادر به تهیه غذا نیست،

همچنین به تنهایی نمیتواند از خود دفاع کند، پس شکار جانوران میشود و به سرعت حیات او در معرض نیستی قرار میگیرد و نوع بشر منقرض میگردد.
بنابراین اجتماع برای نوع انسان اجتناب ناپذیر و ضروری است.

اجتماعی که ابن خلدون موضوع دانشی جدید قرار داده است این چنین است. با توجه به آن به خوبی مشهود می گردد که بنیانگذار واقعی علمی که امروز بدان جامعه شناسی اطلاق می کنند، يك فيلسوف مسلمان بوده است، نه چنانکه می پندارند اگوست کنت فرانسوی.

اشمیت دانشمند امریکایی میگوید:

“ابن خلدون در دانش جامعه شناسی به مقامی نایل آمده است که حتی اگوست کنت در نیمه قرن نوزدهم بدان نرسیده است “

ابن خلدون و فلسفه تاریخ

در نظر ابن خلدون تاریخ مفهومی بسیار عام دارد و همه ی فرهنگ و تمدن يك قوم را شامل میشود.

«تاریخ ما را به حال آفریدگان آشنا میکند که چگونه اوضاع و احوال آنها منقلب میگردد ؛ دولتهایی می آیند و فرصت جهانگشایی می یابند و به آبادانی زمین میپردازند تا ندای کوچ کردن و سپری شدن آنان را در میدهند و هنگام زوال و انقراض ایشان فرامی رسد.»

این صورت ظاهر تاریخ است اما تاریخ باطن اندیشه و تحقیق درباره حوادث و مبادی آنها و جستجوی دقیق برای همین عامل آنهاست و علمی است درباره كتبات وقایع و موجبات و علل حقیقی آنها و بهمین سبب تاریخ از حکمت سرچشمه میگیرد و سزاوار است که یکی از شعب و دانشهای آن شمرده شود.

به همین دلیل ابن خلدون روش خود را در بررسی و مطالعه تاریخ اقوام براین قرار داد که: “آنچه را در اجتماع پدید می آید، از قبیل دولت و ملت و شهر و کوی و ارجمندی و خواری و فزونی و کمی جماعات و دانش و کسب و پیشه و کسادی و تباهی اموال و کیفیات واژگون شدن و پراکندگی اقوام و دولتها و چادر نشینی و شهر نشینی و امور واقعی و احتمالی” همه را مورد بحث و مداقه قرار دهد و از پژوهش در هیچ مسئله ای فروگذار نکند .

حاصل چنین فلسفه و چنین روشی، کتاب ارجمند العبر و مقدمه گرانقدر آن است که بدون تردید نام ابن خلدون را در میان فلاسفه بزرگ تاریخ و جامعه شناسان بزرگ دنیا، جاویدان نگه خواهد داشت.

زیرا، ابن خلدون مناطق مجهولی را در عالم اجتماع کشف کرده است. وی چنانکه گفتیم بر ماکیاولی ، منتسکیو ، و ویکو در ایجاد وضع دانش نوینی که عبارت از “نقد تاریخی” است، پیشی جسته است …..

افتخار بنیانگذاری نظریه جبر اجتماع نصیب وی است که قرنها پیش از پیروان فلسفه اثباتی و دانشمندان روانشناس، در این باره بحث کرده است.

این مورخ بزرگ اصول نظریات عدالت اجتماعی و اقتصاد سیاسی را پنج قرن پیش از کونسیدران، مارکس و باكونين كشف کرده است ….

عقاید او درباره نقش کار و مالکیت و مزد نیز او را پیشوا و پیشقدم دانشمندان اقتصاد این عصر قرار میدهد.

کتاب های ابن خلدون

رحلة ابن خلدون

این کتاب یک اثر جغرافیایی از نوع سفرنامه نیست، بلکه به تمام معنی سرگذشت زندگانی اوست که شخصا نوشته و ضمن آن همه رفت و آمدها و حوادثی را که بر او گذشته شرح داده است.

این اثر غالبا با کتاب تاریخ ابن خلدون پیوسته بوده است و با آن اشتباه می‌شود، لذا لازم به ذکر است که نظریات جغرافیایی ابن خلدون را نه از سفرنامه، بلکه از کتاب بزرگ تاریخ او می‌توان بدست آورد.

کتاب از دو بخش کلی تشکیل شده است:

• بخش اول: سفر به بلاد مغرب: تونس الجرائر، اندلس و مغرب.
• بخش دوم: سفر به بلاد شرق: مصر، مکه، بیت المقدس

مقدمه ابن خلدون

مقدمه ابن خلدون در حقیقت مقدمه کتابی با نام ” العبر و دیوان المبتداء و الخبر فی ایام العرب و العجم و البربر” است که از نخستین کتاب هایی است که در آن به فلسفه ی تاریخ، اقتصاد سیاسی، جامعه شناسی و عدالت اجتماعی پرداخته شده است.

ابن خلدون در این کتاب به تمامی علومی که در زمان وی شناخته شده بودند اشاره داشته است از جمله

اجتماع انسانی، جغرافیای اقلیم ها و قسمت های قابل سکونت زمین، تاثیرات آب و هوا بر حالات انسانی، غیب گویی و چیستی رویا، عمران و تمدن و آثار آن، بادیه نشینی و زندگی قبیله ای، سلسله، خلافت و منصب های حکومتی، مفهوم خودکامگی، معنای عهد و بیعت، جنگ، نحوه ی تاسیس شهر، کالا و ارزاق و احتکار، صنایعی چون کشاورزی، بافندگی، طب، بنایی، مطالب مرتبط با اندیشه و عقل تجربی، دانش های بشری و علوم مختلف نظیر علم حدیث، تعبیر خواب، تصوف، هندسه، فلاحت و علوم عددی

التاریخ الکبیر در ۷۰ جلد

لباب المحصل فی اصول الدین