محمد جریر طبری از علمای بزرگ اسلامی و مورخان مشهور جهان و مولف تاریخ طبری، در بسیاری از علوم زمان خود مانند حدیث، فقه، تفسیر، تاریخ، قرآن، لغت، عروض، شعر، هندسه، جبر و منطق استاد بوده و در هر يك از آنها آثار نفیسی از خود به یادگار گذاشته است.

محمد جریر طبری

ولادت محمد جریر طبری مولف تاریخ طبری در آخر سال 224 هجری قمری در آمل مازندران بوده است

وفات طبری مطابق با نقل اکثر مورخان در روز شنبه 25 شوال و دفنش در یکشنبه 26 سال 310 هجری هـ.ق در بغداد اتفاق افتاد و در خانه خودش بخاک سپرده شد.

طبری هنگام مرگ ٨٤ سال داشت و هنوز بیشتر موهای ریش و سرش سیاه بود

او مردی گندم گون، کشیده قامت، لاغر اندام و سیاه چشم بود و زبانی فصیح و بیانی شیوا و گیرا داشت

روش تحصیلی وزندگی علمی محمد جریر طبری

در میان دانشمندان اسلامی کمتر کسی سراغ داریم که باندازه جریر طبری در علوم و فنون گوناگون تصرف و مهارت داشته و در هر يك از آنها آثار نفیسی از خود بیادگار گذاشته باشد.

طبری در اغلب علوم متداول عصر خود از حدیث، فقه، تفسیر، تاریخ، قرائت قرآن، نحو، لغت، عروض، شعر، حساب، هندسه، جبر و مقابله، منطق و طب مهارت و تبحر داشت و از استادان محسوب میشد .

نکته قابل توجه آنست که طبری در بیشتر علوم مذکور، تألیفات نفیس دارد و هريك از مؤلفات او در قسمت خود از جهت استحکام و صحت مطالب کم نظیر میباشد .

به یقین مجموعه آثار و مؤلفات طبری از نفیس ترین و پرارزش ترین آثار علمای ایران در دوره اسلام میباشد و همچنین شماره و مقدار تألیفات کمتر مؤلفی باندازۀ کتب و رسائل طبری در علوم گوناگون بوده است.

این کامیابی و پیروزی در راه علم و عمل و رسیدن بدان مقام عالی از فضیلت و تقوی که برای طیری پیدا شده، سبب و علتی نداشته است مگر روش تحصیلی وی و نداشتن غرض و هدفی از فرا گرفتن علوم و آداب، جز عشق و علاقه بخود علم و فضل وادب و کوشش و رنج فراوان در راه تحصیل علم

طبری به شاگردش ابوبکر بن کامل چنین می گوید:

من قرآن را در هفت سالگی از بر کردم و در هشت سالگی با مردم در نماز جماعت حاضر شدم و در نه سالگی شروع بنوشتن حدیث کردم . نزد محمد بن حمید رازی کتابت حدیث میکردیم و او در شب چندین بار بنزد ما می آمد و از آنچه در روز نوشته بودیم سئوال میکرد و باز آنها را بر ما فرا میخواند.

همچنین رهسپار مجلس درس احمد بن حماد دولابی میشدیم و وی در یکی از دهات ری ساکن بود که مسافتی تاشهر فاصله داشت پس از فراگرفتن درس او باز میگشتیم و در راه همچون دیوانگان میدویدیم تا خود را بمجلس درس ابن حمید در سروقت برسانیم.

حکایت شده است که طبری در مدت چهل سال از عمرش هر روز چهل صفحه می نوشت و نیز فرغانی صاحب کتاب  الصلة یا التاریخ المذیّل  نوشته است:

جمعی از شاگردان طبری مدت زندگانی استاد را از هنگام بلوغ تا زمان مرگ (۸۶ سالگی ) حساب کردند ، پس از آن اوراق نوشته هایش را برایام حیاتش قسمت کردند به هر روز ١٤ صفحه رسید

محمد جریر طبری مقدمات علمی را در همان آمل نزد فضلای آنجا فرا گرفت و پس از آن به گردش و مسافرت در داخل و خارج ایران پرداخت و در هرجا عالم و فقیه و محدثی سراغ داشت بدانجا رهسپار میشد و فقه و حدیث و ادبیات و دیگر علوم متداول آن عصر را از آنان فرا میگرفت

سفرهای تحصیلی طبری

مسافرت به ری

نخستین سفری که طبری برای فرا گرفتن و نوشتن علم حدیث کرد ری بود. ری در آن عصر مهد علم حدیث و یکی از مراکز علمی و محل رفت و آمد فقها و دانشمندان بود

مسافرت به بغداد

پس ازری، طبری به بغداد که در آن زمان مشهور به مدينة السلام بود سفر کرد و در بغداد بخدمت اکثر اساتید و دانشمندان رسید و از علمای فقه و حدیث اخبار و احادیث زیاد نوشت و مدتی در آن شهر اقامت گزید.

مسافرت به کوفه و بصره

مسافرت به مصر و شام

طبری پس از آنکه سفرهای بسیاری برای طلب علم کرد و از علما و فقهای هر شهری علومی فرا گرفت و احادیثی نوشت آخرالامر در بغداد – مرکز خلافت اسلامی اقامت گزید و در آن شهر مشغول تعلیم و تألیف و کارهای علمی بود تا آنکه سرانجام در شوال ۳۱۰ هجری وفات یافت و در خانه خودش مدفون شد.

کتاب های محمد جریر طبری

پیش ازین گفتیم در میان علمای ایران و اسلام کمتر کسی باندازه محمد جریر طبری در زمینه های گوناگون کتب و رسالات تألیف و تصنیف کرده است.

در میان آثار علمی طبری دو کتاب از همه مشهورتر است و بعد از طبری همواره در میان ارباب فضل و دانش مورد استفاده بوده است و بمطالب آن استناد میجسته اند .

این دو کتاب گذشته از جهت امتیازات و اختصاصات معانی و مطالب از حیث کمیت و مقدار نیز بر سایر مؤلفات طبری برتری دارند دو کتاب مذکور عبارتند از :

1. التاريخ الكبير یا تاريخ بزرگ با نام کامل تاريخ الرسل والملوك

2. تفسير بزرگ با نام کامل جامع البيان في تأويل القرآن

1- کتاب تاریخ طبری

ارزش تاریخ طبری و چگونگی جمع آوری مطالب آن

کتاب تاریخ طبری یا تاريخ الرسل والملوك از کتاب های بسیار سودمندی است که در تاریخ عمومی جهان و در تاریخ اسلام نوشته شده است.

این کتاب از نظر صحت و اتقان مطالب در تمام قرون اسلامی، پس از مؤلف، مورد استناد و استفاده مورخان و مرجع افاضل و دانشمندان بوده است.

تاریخ طبری مشتمل است بر اخبار و حوادث پادشاهان و پیغمبران سلف و وقایع ایام و روزگار آنان از ابتدای این جهان تا سال ۳۰۲ هجری در حوادت و وقایع قبل از اسلام، شرحی مبسوط و کامل درباره سلسله پادشاهان ایران از ابتدای تاریخ ایران و ذكر تاريخ هر يك از سلسله ها و نام هر يك از پادشاهان مطابق كتب سير الملوك يا شاهنامه ایراد کرده است .

درباره سلسله ساسانیان که نزدیکتر به هزمان نویسنده بوده اند و مآخذ و روایات بیشتری درباره آنان در دست بوده است ، مفصل تر بحث کرده و مطالب این قسمت روشن تر و سودمندتر است .

طبری در آغاز کتاب پس از ذکر خطبه و ستایش آفریدگار دو جهان و مدح خاتم پیغمبران و خاندان و اصحاب و جانشینان آن بزرگوار چنین گفته است :

خواننده این کتاب بداند که استناد ما بدانچه درین کتاب می آوریم به روایات و اسنادی است که از دیگران، یکی پس از دیگری، بما رسیده و من نیز خود از آنان روایت میکنم و با سند روایت را بایشان میرسانم نه آنکه در آوردن مطالب تاریخ استنباط فکری و استخراج عقلی شده باشد ….

چنانکه پیش ازین نیز اشاره شده طبری هر يك از تفسیر و تاريخ بزرگ را نخست در سی هزار صفحه نوشته بود و چون شاگردانش از درازی آن تعجب کردند و خواستار اختصار شدند هر يك از آن دو کتاب را در سه هزار ورق خلاصه کرد.

کتاب ادامه تاریخ طبری

طبری کتاب دیگری در تاریخ تألیف کرده و نام آن را ذیل المذیل گذارده است، این کتاب در حقیقت دنباله كتاب تاريخ بزرگ او و جزء اخیر آن کتاب محسوب میگردد.

کتاب اخیر درباره شرح حال اصحاب حضرت پیغمبر است که در حال حیات آن حضرت یا بعد از آن وقات یافته و یا بقتل رسیده اند بعد بذکر تابعان و کسانی که بعد از آنان آمده اند پرداخته است

مسعودی در مقدمه کتاب نفیس و پرارزش خود بنام مروج الذهب پس از نام بردن جمع بسیاری از مورخان درباره تاریخ طبری چنین می نویسد :

و اما تاريخ ابو جعفر طبری که برتری بر کتب دیگر تاریخ دارد و افزونتر از آنهاست، جامع انواع خبرها و آثار و حاوی اقسام فنون و علوم میباشد . مؤلف این کتاب فقیه عصر و زاهد و پرهیز کار زمان خود بوده است و علوم فقها و دانشمندان شهرها و اخبار محققان سیر و آثار بوی منتهی گردیده بوده است.

تاریخ طبری را دکتر ابوالقاسم پاینده در سال ۱۳۵۲ از عربی به فارسی ترجمه کرد و انتشارات بنیاد فرهنگ آنرا در ۱۵ جلد منتشر نمود

تاریخ بلعمی ترجمه فارسی تاریخ طبری

کتاب تاریخ طبری را ابوعلی محمد بلعمی وزیر منصور بن نوح سامانی در سال ۳۵۲ که هنور نیم قرن از وفات طبری نگذشته بوده است بفارسی ترجمه و تلخیص کرده است

ابو على بلعمی به ترجمه خشك و مقید تاریخ طبری اکتفا نکرده و برخی فصول را نسبت به اصل کتاب مقام و مؤخر قرار داده است

هم چنین به تعبیر خود گاهی بیرون از کتاب جریر طبری اخبار و تاویلات فلسفی و حکایات و قصصی درباره پیغمبران آورده است .

ترجمه فارسی تاریخ طبری مأخذ و مرجع بسیاری از ترجمه های دیگر تاریخ طبری مانند ترجمه به ترکی و ترجمه عربی شده است زیرا متن اصلی تاریخ طبری طول و تفصیل بسیار دارد در حالیکه تاریخ بلعمی شیوا، داستانگونه و خلاصه و در مواردی کاملتر از تاریخ طبری است

بخش هایی از کتاب صوتی تاریخ بلعمی را بشنوید

2- کتاب تفسیر بزرگ طبری یا جامع البيان عن تأويل القرآن

دانشمندان و محققان اسلامی کتاب ارشمند و نفیس تفسیر بزرگ طبری یا جامع البيان عن تأويل القرآن از جریر طبری را بهترین و بزرگترین آثار او دانسته اند .

طبری در کتاب تفسیر بزرگ نخست بر عادت و رسم مؤلفان اسلامی خطبه ای در ستایش خدای یگانه و نعت پیغمبر اکرم ص و خاندان و عترت آن بزرگوار آورده، آنگاه شرحی درباره اختصاصات و مزایای قرآن مجید از بلاغت و فصاحت و اعجاز ذکر کرده است.

پس از آن شرحی بعنوان مقدمه درباره تفسیر قرآن و انواع و اقسام تأویل و آنچه تأویل آن بر ما معلوم است و آنچه درباره جواز و منع تفسیر وارد شده و نیز در باره کلام منسوب بحضرت نبی اکرم ص که قرآن به هفت حرف نازل گشته و در خصوص اینکه به چه زبانی نازل شده و رد بر کسی که گفته است در قرآن کلام غیر عربی وجود دارد و مطالب و کلیات دیگر ایراد کرده است .

کتاب تفسیر بزرگ در مصر چاپ شده و دارای ۳۰ جزء در ۷ مجلد بزرگ است

ترجمه فارسی تفسیر طبری

کتاب تفسیر بزرگ طبری نیز مانند کتاب تاریخ بزرگ در زمان امرای دانشمند و دانش پرور سامانی و بفرمان منصور بن نوح به همکاری جمعی از دانشمندان و فضلای عصر به فارسی ترجمه شده است و خوشبختانه ترجمه مذکور که از قدیمترین آثار نثر فارسی است در دست است.

3- کتاب اختلاف الفقهاء

محمد جریر طبری در کتاب اختلاف علماء الامصار في احكام شرائع الاسلام ، مشهور به کتاب اختلاف الفقهاء موارد اجماع و موارد اختلاف فقها را بیان میکند.

4- كتاب لطيف القول فى احكام شرائع الاسلام.

این کتاب شامل مجموع عقاید و آراء شخصی محمد جریر طبری است که پیروان و اصحاب او بر آنها اعتماد و استناد دارند

5 – کتاب الخفیف فی احکام شرائع الاسلام

این كتاب مختصر كتاب اللطيف است و از کتب خوب و سودمند طبری میباشد .

این کتاب را طبری به خواهش یکی از دوستانش بنام ابو احمد عباس بن حسن عزیزی که میخواست خلاصه ای از احکام را در دست ذاشته تا مورد مطالعه و استفاده اش باشد تألیف کرد.

این کتاب برای هر خواننده ای اعم از عالم و مبتدی قابل استفاده است و مشتمل بر اصول احکام و مسائل میباشد

6- کتاب بسیط القول فی احکام شرائع الاسلام.

طبری کتاب سودمند دیگری به عنوان کتاب مراتب العلماء به عنوان مقدمه این کتاب نوشته و در آن پس از خطبه، شرحی درباره فواید طلب علم در احکام و اخبار نوشته و از کسانی که فقط به نقل مطالب کتاب او بی آنکه در آنها نسق و غور کنند اکتفا کرده اند نکوهش کرده است.

كتاب بسيط القول فی احكام شرائع الاسلام بذکر اختلاف و اتفاق فقها در موارد استفصاء وتبيين ودلائل هريك اشاره کرده و آنچه در نظر خودش صواب بوده بیان کرده است

7- کتاب تهذيب الآثار و تفصيل الثابت عن رسول‌الله(ص) من الأخبار

درباره این کتاب نوشته اند که بر علما دشوار است که بتوانند مثل آن را تألیف و یا آن را تمام و تکمیل کنند.

8-کتاب ادب النفوس الجیدة و الاخلاق النفیسة

ابن کتاب که گاهی بنام ادب النفس الشريفة والاخلاق الحميدة خوانده شده است چنانکه از نامش هویداست درباره تهذیب نفس و تزکیه اخلاق است و در نوع خود کم نظیر بوده است .

9 – كتاب فضائل علی بن ابی طالب علیه السلام

در این کتاب طبری از صحیح بودن حدیث عذیر خم سخن رانده و پس از آن بذکر فضائل حضرت علی علیه السلام پرداخته ولی موفق به تمام کتاب نشده است .

10- کتاب فضائل ابی بکر و عمر

این کتاب نیز ناتمام مانده است و علت تألیف کتاب مذکور آن بود که چون طبری به طبرستان برگشت، دید شیعیان آنجا در مذهب تشیع غلو کرده و به صحابه و خلفا سَپ میکنند ، ازینرو به تألیف کتاب مذکور پرداخت .
کتاب دیگری نیز در فضائل عباس نوشت ولی آن هم نا تمام ماند .

11- کتاب رد بر صاحب اسفار (الرد علی ذی الاسفار).

طبری در ین کتاب آرا و عقاید ست داودین علی اصفهانی را رد کرده است. داودین علی از دانشمندان و فقهای همزمان با طبری و از علوم نظری وفقه و حدیث و سنن با خبر بود ولی در آنها زیاد تبحر و تعمق نداشت در مقابل زبانی فصیح و بیانی شیوا و دلنشین داشت بر خلاف طبری که از تمام علوم زمان خود باخبر بود و در آنها تبحر و مهارت کامل داشت

12- کتاب رسالة البصیر فی معالم الدین

• این کتاب را برای اهل طبرستان که درباره اسم و مسمی اختلاف کرده بودند و در رد مذاهب بدعت تألیف کرد.

13 – رساله معروف به کتاب صریح السنة

در این رساله طبری مذهب و معتقدات خود را نوشته است.

14 – کتاب المسرشد فی علوم الدین و القراآت

15- کتابی در تعبیر رؤیا (ناتمام)

16- کتاب مختصر مناسك حج

17- کتاب مختصر الفرائض

18- كتاب الموجز في الأصول