کتاب مروج الذهب اثر ارزشمند مورخ و سیاح مشهور ابوالحسن علی بن حسین مسعودی یکی از آثار مهم قرن چهارم هجری قمری است

اصل کتاب مروج الذهب در چهار جلد (جز) به زبان عربی و نام کامل آن مُرُوج ٱلذَّهَب وَمَعَادِن ٱلْجَوْهَر به معنای دشتی از طلا و معادن گرانبها است و در زبان انگلیسی به Meadows of Gold and Mines of Gems ترجمه شده است

دکتر ابوالقاسم پاینده کتاب مروج الذهب را از متن عربی به فارسی ترجمه کرده است

وسعت اطلاعات و دانش علی بن حسین مسعودی در حوزه‌های مختلف ادبی و علمی زبانزد خاص و عام بود، چندین اثر مهم نوشت که همگی آنها به جز دو کتابش از دست رفته اند و آن دو کتابی که از او در دست است یکی مروج‌الذهب و دیگری التنبیه و الاشراف است

مولف در این اثر با شیوه‌ای که در تاریخ‌نگاری پیش گرفت تحولی اساسی در روش قدمای ایجاد کرد، آن هم جدا شدن او از شیوه‌ی معمول و مرسوم ثبت وقایع بر اساس اسناد و نقل قول دیگران بود

به این معنی که روش مشاهده‌، سنجش، گزارش و مقایسه‌ی اخبار مشاهدات و تحلیل عقلی آنها را در پیش گرفت و اثر خود را بر اساس واقعیت‌های عینی خود نوشت

خود مسعودی در اثرش به مواردی اشاره می‌کند که همین چند سطر می‌توان در شناخت او موثرباشد زیرا در منابع و متون کهن اطلاعات چندانی درباره زندگی او وجود ندارد

از متن کتاب مروج الذهب

میانه‌ تر از‌ اقلیم ها، اقلیمی است که ما در آن تولد یافته‌ایم گرچه روزگار میان ما و آنها فاصله افکنده و ما را از آنجا دور کرده و دلمان را مشتاق آن کرده که وطن و مسقط‌الراس ما بوده است، مقصودم اقلیم بابل است این اقلیم به نزد شاهان ایران معتبر بود و اهمیت بسیار داشت و بدان توجه داشتند

پس از مقایسه‌ی جاها، خوبترین جاهای دنیا در همه دوران‌ها منتهی دجله و فرات است زیرا بعضی جاها تابستانش خوب اما زمستانش من است که از شدت سرما و دوام برف کسب و کار در آنجا میسر نیست

ما از مفارقت اجباری این ولایت غمینیم که در آنجا تولد و نشو و نما یافته است و روزگار ما را از آنجا دور کرده است و به غربت افتاده‌ایم و از دیدار آن محرومیم

اکنون اقلیم چهارم را یاد کنیم که از دیگر اقلیم‌ها ممتاز است و محل آن شریف و معتبر است چون مولد ما بوده است و در آنجا بزرگ شده‌ایم و از مردم دیگر به ستایش و توزیع فضیلت آن شایسته‌ترین

اگرچه برتری این اقلیم معروف‌تر از آن است که محتاج شرح باشد و از فزونی در کتاب نمی گنجد

مسعودی و نوشتن کتاب مروج الذهب

مسعودی از کسب علوم مختلف در بغداد، سفرهایش را آغاز کرد و بیشتر دوران زندگی‌اش را در سفر به مناطق مختلف گذشت

کتاب مروج الذهب مسعودی شرح دیده‌ها، شنیده‌ها و چگونگی گشت و گذار او در شهرهایی که پای پیاده طی کرد تا بتواند به گنجینه‌ها و معادن ارزشمندِ خصوصیات انسانی پی‌ببرد

او در گشت و گذار خود سرزمین شام آن زمان تبریه‌ی فلسطین و اطراف جزیره العرب را سیر نمود

چند بار از دریای عمان به سوی جزیره‌ی شرقی ساحل آفریقا رفت و آمد داشت و در دریاهای چین، روم خزر و یمن سوار بر کشتی شد و به سیر و سیاحت پرداخت، مدتی در مصر اقامت کرد و همان‌جا تالیف مروج‌الذهب را به پایان رساند

مسعودی در کتاب مروج الذهب به سفرهای دریایی و بارها و بارها اشاره‌های جذاب و خواندنی کرده به گفتگوهای خود با پادشاهان، دانشمندان، شاعران و نویسندگان و اهل فن پرداخته و تصاویری به از مشاهدات بکر خود ارایه داده است با این حال از این که شاید در مواردی کوتاهی‌هایی در شرح و توصیف دیدارهایش کرده از خوانندگان اثرش عذر خواسته

اگر در این باب تقصیری رفته یا غفلتی شده پوزش می‌خواهم که خاطر ما به سفر و بادیه پیمایی به دریا و خشکی مشغول بود که بدایع ملل را به مشاهده و معاینه توانیم دانست، چنان‌که دیار شرق و غرب را پیمودیم و گاهی به اقصای خراسان، زمانی در ملک ارمنستان و آذربایجان و حران روزگاری به عراق و زمانی به شام بودیم که سیر من در آفاق چون سیر خورشد در مراحل اشراق است

مسعودی در کتاب مروج الذهب با خوانندگان اثرش اینطور اتمام حجت کرده است هر که به این کتاب بنگرد بداند که در ضمن آن مذهبی را یاری ندادم و از گفته‌ای طرفداری نکردم و درباره‌ی مردم جز اخبار نکو نیاوردم و چیزهای دیگر را یاد نکردم

او ضمن این در انتهای مقدمه‌اش بر کتاب مروج الذهب به نام و نشان تعداد زیادی کتاب اشاره کرده، ستایش و تمجید او از برخی کتاب‌ها که منابعش در تالیف مروج‌الذهب بودند بیانگر آگاهی او نسبت به مطالب و روایات و اخبار آن کتاب‌هاست،

البته در پایان مقدمه اش مطرح کرده که فقط به کتاب‌های خبر و سرگذشت که مولفان آن مشهور و معروف بودند بسنده کرده و از منابعی که عقاید گوناگون داشتند خودداری ورزیده است

روش های جمع آوری اطلاعات توسط مسعودی

نکته جالب در مورد و این است که نویسنده‌اش شیوه‌ی مختصرنویسی را در تالیف پیش گرفته و محققان روش او در معرفی منابع خود و اطلاعاتی که به دست آورده را به این صورت تقسیم‌بندی کرده اند

• دیدن و خواندن کتب گوناگونی که در سفرها به آنها دست یافته
• معرفی گروه‌هایی از مردم که به او اطلاعات داده‌اند
• معرفی بزرگان، دانایان و اهل علم و هنر و ادب که با آنها دیدار داشته
• پرسش‌هایی که از بازرگانان و کشتی بانان نموده
• آنچه که مردم به او گفتند
• شنیده‌هایی که از اهالی دربارها و مانند آن‌ها داشته
• نقل خبرهایی از فلاسفه
• نقد و بررسی پندار و گمان برخی افراد در مورد برخی حوادث

این‌ها را مسعودی در اثر خود با زیباترین نثر و شکل ممکن ارایه کرده و خواننده را با دنیای عجیب و غریب آشنا می کند

پادکست معرفی کتاب مروج الذهب

فایل صوتی فهرست کتاب مروج الذهب

ویژگی‌های تاریخ نگاری مسعودی

پژوهشگران به ویژگی‌های مثبت بسیاری در آثار مسعودی اشاره کرده‌اند که برخی از آنان به قرار زیر است:

• استفاده از منابع متعدد
• نگرش علمی به تاریخ
• رویکرد عقلانی در تفسیر و تعلیل پدیده‌ها
• توجه به قوانین حاکم بر تاریخ
• بهره‌گیری از روش مشاهده مستقیم در موضوعات جغرافیایی
• ارائه اطلاعات فراوان اجتماعی و فرهنگی، جغرافیایی، تاریخ اعتقادات و علوم و ادیان افزون بر مطالب تاریخی
• رعایت بی‌طرفی در معرفی گروه‌های مختلف سیاسی و اعتقادی اسلامی
• نگارش بی‌پرده و صریح و افشاگری برخی از رفتارهای غلط حاکمان

کتاب کتاب مروج الذهب: جمعبندی

در واقع موضوع این کتاب مهم ادبیات ایران که زمینه‌ای تاریخی هم دارد شرح سفر است و می‌توان آن را دایره‌المعارفی دانست که از آغاز خلقت تا زمان مولف را دربردارد

به گفته‌ی محققان کتاب مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر کتاب قابل توجهی از نوع خود به شمار می‌رود، از این کتاب مولفش به صورت مردی مورخ، جغرافیدان، زمین‌شناس و طبیعدان جلوه‌گر می‌شود و در صفحات آن نکته‌ها و مشاهدات علمی قابل توجهی به چشم می‌خورد

درباره مسعودی نویسنده مروج الذهب

ابوالحسن علی بن الحسین بن علی المسعودی (۲۸۰–۳۴۶ ه/ ۸۹۶-۹۵۷ م) همه‌چیزدان، تاریخ‌نویس، نویسنده، جغرافی‌دان و جهان‌گرد عرب مسلمان و از اعضای دارالحکمه بود.

_{دارالحکمه: بیت‌الحکمه یا دارالحکمه کتابخانه و مرکز علمی دوران طلایی اسلام در بغداد بود که از ۷۶۲ تا ۱۲۵۸ میلادی بمدت ۵ قرن مرکز تجمع دانشمندان از سراسر جهان بود که به وارد کردن علوم شرق و غرب توسط ترجمه و تصحیح متون و فعالیت علمی اقدام می‌کردند و از نتایج آن اختراع های دوران طلایی اسلام است}

از او به عنوان هرودوت اعراب یاد می‌شود. نسب وی به عبدالله بن مسعود یکی از یاران پیامبر اسلام می‌رسد.

مسعودی متولد بغداد و تعالیم اولیه را در آنجا فرا گرفت. در نوجوانی جهانگردی پیشه کرده از سرزمینهای دور دیدن می‌کند

• فلسطین
• بلاد فارس
• ارمنستان
• بلاد قاف
• هند
• دریای چین
• مدغشقر
• زنگبار
• عمان
• انطاکیه
• دمشق

ده سال مابین سوریه و مصر می‌گذراند، سرانجام در ۹۵۶ م در شهر فسطاط مصر فوت کرده دفن می‌شود.

بیشتر تالیفات وی گم شده‌است. یکی از مهم‌ترین این تألیفات کتابی بنام اخبار الزمان ومن آباده الحدثان در ۳۰ جلد بوده‌ که فقط یک جلد از آن باقی مانده‌است.