ابن مسکویه، شهرت ابو علی خازن احمد بن محمد، (متوفی در 121 هجری قمری) فیلسوف اخلاقی، مورخ و از فیلسوف مشهور جهان

زندگی ابن مسکویه

در خانواده ای زرتشتی در شهر باستانی مشکویه در شمال شرق ساوه متولد شد. او در ابتدا در همان مذهب زرتشتی بود، ولی بعداً به اسلام گروید.

در کودکی علومِ مقدماتی را فراگرفت و به‌سرعت در طبیعیات و الهیات و ریاضیات و طب؛ عالمی سرشناس شد.

ابن‌مسکویه تاریخ طبری را نزد ابواحمد علی بن کامل قاضی آموخته و و مدتی در استخدام محمد بن المهلبی وزیر معزالدوله بود و سپس نزد ابن العمید، وزیرِ رکن‌الدوله دیلمی، به سمت کلیددارِ کتابخانهٔ وی بود. اما پس از کشته شدنِ وی، به خدمتِ عضدالدوله رسید.

از علوم اوایل آگاهی بسیار داشت و بخصوص به فلسفه و طب و کیمیا بیشتر توجه میکرد.

او در مطالعه بعضی از مسائل فلسفه ما بعد الطبيعه روش تازه ای داشت از آن جمله، مسئله اثبات خداوند بود.

به نظر ابن مسکویه اثبات خداوند به لحاظی آسان و به لحاظی دشوار است. آسانی آن در وضوح و آشکاری وجود الهی و دشواری آن در ناتوانی عقل های انسانی و عجز ما از درک حقایق امور است

معهذا، معتقد است که هر گاه انسان اراده نیل به حقیقتی را نماید، اگر صبر و بردباری به خرج دهد، بدان حقیقت خواهد رسید. از این رو انسان با صبر و بردباری و از راه اثبات و استدلال میتواند سرانجام به وجود خداوند پی برد و یقین حاصل کند.

ابن‌مسکویه در ۴۲۱ هجری درگذشت و در محلهٔ خواجوی اصفهان دفن شد

فلسفه اخلاقی ابن مسکویه

اما اهمیت اساسی ابن مسکویه در فلسفه اخلاقی اوست. این مسكويه يک مذهب فلسفی در اخلاق از خود بجا گذاشت که تا امروز پیوسته در مشرق زمین دارای اهمیت بوده است و آن ترکیبی است از آراء افلاطون و ارسطو و جالینوس و شریعت اسلام. اما در آن صبغه ارسطویی غلبه دارد.

ابن مسکویه بحث در ماهیتِ نفس را مقدمه فلسفه اخلاقی خویش قرار داد. به نظر او، نفس، جوهر بسیطی است که به چیزی از حواس محسوس نمیشود، نفس جسم نیست، زیرا صور متناقض را در آن واحد میپذیرد، در حالی که جسم در آن واحد نمی تواند دو صورت متناقض را بپذیرد.

به علاوه، در نفس يک معرفت عقلی قبلی وجود دارد که از طریق حواس بدان معرفت نمیتوان رسید. نفس راست را از دروغ تشخیص میدهد و این فقط در نتیجه تجربه نیست بلکه در اثر مقایسه مدرکات و تمیز آنها از یکدیگر است که در نفس انجام میگیرد .

ابن مسکویه مانند ارسطو سعادت را فضیلت و فضیلت را کمال نفس می داند. اما انسان بدین کمال نمی رسد مگر آنکه به همنوعان خویش محبت ورزد و آنها را یار و مددکار باشد.

بدون محبت جامعه هر گز پایدار و استوار نخواهد ماند. ابن مسکویه عقیده دارد که حقیقت دستورهای دینی، اگر خوب دانسته شود، جز توصیه محبت انسان به انسان چیز دیگری نیست

ابن مسکویه در رشته های مختلف دانش تألیفات دارد.

مهمترین کتاب های ابن مسکویه

تهذیب الاخلاق

در فلسفه اخلاق، که چند بار در هند، قاهره، استانبول و بیروت منتشر شده و حاوی نظریات ابن مسکویه در حکمت علمی است

ترتیب السعادات

این کتاب با عنوان السعادة در مصر (۱۹۲۸ م) و با عنوان ترتیب السعادات در تهران (۱۳۱۴ ق) در حاشیه مکارم الاخلاق طبرسی و در همان تاریخ در تهران به ضمیمه مبدا و معاد ملاصدرا منتشر شده است

جاویدان خرد

جاویدان خرد، که بر پایه جاویدان خرد منسوب به هوشنگ پیشدادی است. حسن بن سهل آن را به عربی ترجمه کرده و مسکویه آن را به اتمام رسانیده است.

این اثر که به نام آداب العرب و الفرس نیز شهرت دارد، در حکمت‌ها و اندرزهای ایرانیان، هندیان، یونانیان و تازیان است.

مسکویه نام باستانی اثر را تغییر نداده است. متن عربی کتاب و ترجمه‌های کهن فارسی آن تاکنون چند بار منتشر شده است

تجارب الامم (تاریخ)

تجارب الامم و تعاقب الهمم کتابی تاریخی است که رویدادهای سال‌های بین ۲۹۵-۳۶۹ق را در بر دارد که با توجه اینکه خود در خاندان آل بویه وزیر بوده‌است، کتاب او ارزش ویژه‌ای دارد.

جلد نخست این اثر شِش جلدی، توجه به تاریخ همگانی دارد و به ویژه از نوشته‌های گذشتگان مانند طبری استفاده کرده‌است.

ابن مسکویه در شیوه‌ تاریخ نگاری خود همانند تاریخ بلعمی با حذف سلسله سندها از یک‌سو و انتخاب و تهذیب روایاتی که به نظر او درست‌تر است، و نیز برخی اظهار نظرها و تحلیل‌ها از سوی دیگر، کوشیده است تا ساختاری یکدست، پیوسته و منسجم از تاریخ به دست دهد.

از این‌رو، وقایعی را درخور ذکر و دارای ارزش تاریخی دانسته است که سازگار با عقل و منطق و به دور از مبالغه و خرافات باشد، تا انسان در زندگی فردی و اجتماعی بتواند از آن عبرت گیرد و بر تجارب خویش بیفزاید.

از این‌رو، محققان تجارب‌الامم را نوعی تاریخ تحلیلی دانسته‌اند که مؤلفِ فیلسوف آن برای نخستین‌بار در تاریخ‌نگاری عصر اسلامی، حوادث را مورد تحلیل و دقت عقلانی قرار داده است.