تمدن سومر یکی از تمدن های باستانی جهان است که زیر مجموعه تمدن بین الهنرین است که بیش از 5500 سال قدمت داشته و از 3500 سال تا 500 سال پیش از میلاد در جنوب میانرودان شامل عراق و بخش‌هایی از ایران، سوریه و ترکیه امروزی شکل گرفت

مشهورترین کتاب سومریان باستان

مهمترین دستاورد تمدن سومر ایجاد خط میخی و رواج نوشتن در بین نسل بشر بود که در پی آن حماسه گیلگمیش مشهورترین کتاب سومریان باستان، خلق شد که الواح آن به دست نسل امروز رسیده است

گیلگمش Epic of Gilgamesh قدیمی ترین اثر ادبی شناخته شده حماسه های منظوم ملل، داستانی حماسی و اسطوره ای با نخستین قهرمان انسانی و تراژیک ثبت شده در ادبیات جهان است که پس از چهار هزار سال هنوز هم خواندن آن جذاب و شنیدنی است.

در ابتدا این داستان بر روی الواح گلی کتابخانه آشور بانیپال Ashurbanipal کشف شد که به سده هفتم پیش از میلاد تعلق دارد.

• داستان گیلگمش را بخوانید

• دانلود کتاب صوتی گیلگمش

در ادامه نوشته شرح مختصری در باره تاریخ تمدن بین النهرین شامل دولت های سومر، کلده و بابل تقدیم دوستداران تاریخ جهان می گردد

---

تمدن کلده قدیم

مملکتی که تقریباً از قرن نهم قبل از میلاد معروف به کلده شد، قبل از آن تاریخ گذشته های مفصلی داشته که به طور اجمال چنین بوده است

سومریان و اكد

این مردمان از زمان بسیار قدیم (بین سال‌های ۵۵۰۰ تا ۴۰۰۰ پیش از میلاد) در مملکتی که بعدها موسم به کلده شد، سکنی داشتند.

به طور قطع نمیتوان حدود مملکت سومر و اکد را معین کرد، همین قدر معلوم است که اور ، اورک یا ارخ ، نیپ پور از شهرهای نامی سومر و سیپ پار، کیش، بابل از شهرهای مهم اکد بودند .

اخیراً این عقیده قوت یافته که سومریان و اکدی ها ملت واحدی بودند و اکدی ها به مناسبت یکی از شهرهای سور به این اسم موسوم شدند.

این نکته را باید در نظر داشت که نام کلده را به بابل آسوری ها داده اند به مناسبت کلدانی های که از بنی سام بودند و این اسم در کتیبه های آنها از قرن نهم ق.م دیده می شود.

بنابراین چون تاریخ سومر و اکد تا چند هزار سال ق. م صعود می کند، نمی توان تاریخ آنها را تاریخ کلده نامید بلکه باید تاریخ سومر و اکد گفت.

بین علماء و محققین اختلاف بود که کدام یک از مردمان مزبور در اشغال این مملکت سبقت داشتند.

اگرچه مسئله بطور قطع حل نشده ولیکن اکنون بیشتر به این عقیده اند که قبل از آنکه مردمان بنی سام به اینجاها آمده باشند سومریان سواحل خلیج پارس را اشغال کرده بودند.

اما اینکه اکدی ها و سومریان از کجا آمده اند چون در نزدیکی عشق آباد استراباد و دره گز اشیاء سفالین ظروف سنگی اسلحه مسین و اشیاء دیگر بدست آمده که شیوه ساخت آنها عیلامی است و روی گلدانی از طلا صورت های سومری منقور است.

بعضی گمان میکنند که بین تمدن عیلامی و تمدن ماوراء دریای خزر ارتباطی بوده و شاید سومری ها هم از طرف شمال به رأس خیلی پارس و جلگه بابل آمده باشند.

به هر حال از حفریات آمریکایی ها در نیپ پور که یکی از شهرهای سومری است و کشف فهرست سلسله های زیاد از پادشاهان این قوم علاوه بر آنچه معلوم بود، محقق شده است که پیش از سه هزار سال ق.م سومریان گذشته های مفصلی داشتند و بابل مرکز تمدن آنها بوده است

مذهب در تمدن سومر

هر شهر رب النوع یا به قول سومریها خدایی داشته و در نظر اهالی شهری ارباب انواع سایر شهرها در رتبه پایین تر از رب النوع شهر آنها بودند با وجود این سه رب النوع بزرگ را همه میپرستیدند

1. آنو (آقای آسمان)

2. اآ (صاحب دره عمیق)

3. بِل خدای زمین

غیر از اینها سومریها به گروهی از ارواح بد عفریت ها و جنها معتقدبودند و برای اینکه از شر آنها محفوظ بمانند قربانی میکردند نیاز و تقدیمی می دانند. مجسمه خدا را ساخته آنرا می پرستیدند.

اگر هیکل خدای شهری را به شهر دیگر می بردند، عقیده داشتند که خدای آن شهر را به اسارت برده اند و استقلال آن شهر خلل می یافت.

چنانکه از تاریخ بابل دیده میشود بعضی خدایان سومری زن داشتند و برخی از ارباب انواع پسران خدایانی بودند خدایان در نظر سومریان دارای صفاتی بودند مانند صفات انسانی از غضب سفا کی قساوت شهوت عشق تنفر و غیره

معابد را از خشت میساختند و محراب را در رأس آن قرار می دادند. کاهنان نفوذ بسیار داشتند و میگفتند که خدایان مانند شاهان در میان تجملات و فراوانی زندگانی میکنند.

از این جهت معابد پر بود از خزائن ،ذخائر انبارهای غله، حبوبات و امتعه گوناگون گاهی تجارت را منحصر به معبدی میکردند مثل اینکه ارباب انواع تاجر یا ملاک نیز میباشند.

رئیس شهر را پایسی مینامیدند و عقیده داشتند که پایسیها امور شهر را موافق میل خدایان اداره میکنند بنابراین پایسها یک نوع پادشاهان کوچکی بودند که امور مذهبی کشوری و لشکری را در دست داشتند.

نشئه بعد از مرگ در نظر سومریها خیلی تیره و تاریک بود زیرا عقیده داشتند که انسان بعد از مرگ جز درد و محن گرسنگی و تشنگی چیزی نخواهد یافت. با این نظر سومریان همواره برای سلامتی و حفظ خانواده دعا میکردند و نیاز می دادند.

زبان سومری را بیشتر محققین زبان ملتصق غير خالص میدانند خط سومری خط میخی است و ظن قوی این است که سومریها مخترع این خط بوده اند. سومری ها خانه های خود را در ابتداء از نی میساختند بعد که ترقی کردند خشت بکار میبردند.

پاتسی های تمدن سومر باستان

از پاتسیهای سومر بعضی با عیلام جنگیده اند. از این نظر بايد بدواً اسم ان ناتوم اول را ذکر کرد که پایسی شهر لاکاش بود و قبل از سه هزار سال ق.م با عیلام جنگید.

خودش گوید که شکست فاحشی به عیلامیها داده ولیکن حقیقت امر این است که عیلامی ها به خصوص مردمان کوهستان عیلام پیوسته به مملکت سومری ها حمله می بردند پایسی مزبور حملات آنها را دفع کرده بعد در زمان ان ناتوم دوم باز عیلامی ها به شهر لاکاش حمله کردند و حمله آنها دفع شد.

این واقعه چندان اهمیتی ندارد، ولیکن مراسله ای که كاهن ربة النوع نین مار به یکی از دوستان خود نوشته و متضمن این واقعه است، مهم است زیرا این مراسله که در زبان سومری نوشته شده مربوط به سه هزار سال ق.م است.

اکدی ها و سلسله سامی

بعد از دولت شهر یا تمدن سومر نوبت اکد رسید.

توضیح آنکه تقریباً در ۲۸۰۰ ق.م شخصی که سامی و موسوم به مانیشتو بود در اکد پاتسی شده سلسله کیش را تأسیس و بعد، پادشاه عیلام را به اسارت به اکد برده مملکت او را باجگذار کرد

از این به بعد اکد رو به ترقی رفت و یکی از پادشاهان آن که از سلسله سامی و موسوم به سرگن داد، چنانکه از طرف غرب تا شامات و از سمت شمال تا این طرف کوه های زاگرس یا کرمانشاه امروزی امتداد می یافت.

یکی از کارهای پادشاه مزبور این است که به حکم او کلیه نوشته هایی که راجع به مذهب و قوانین و سحر و غیره بود به زبان سامی ترجمه و در معبد ارخ ضبط شد.

از این نوشته ها به حکم (آسوربانی پال) پادشاه آشور در قرن هفتم ق. م سوادی برداشتند و بدین نحو مضامین این نوشته ها و کتابها برای قرون بعد محفوظ ماند.

سارگن با عیلام جنگ کرد، ولیکن معلوم نیست که عیلام در این زمان جزء اکد گردیده باشد. همین قدر محقق است که اکدی ها مملکت عیلام را غارت و محصول مزارع آنها را لگدگوب کردند.

شاید عیلام در این زمان باجی به اکدی ها میداده بعد از سارگن فتوحات اکدی ها ادامه یافت، چنانکه ستلی که دمرگان یافته نشان میدهد که نرام سین، یکی از پادشاهان اکد در بلوک لولوبی فتوحاتی کرده این بلوک بین بغداد و کرمانشاهان کنونی واقع بود.

ستل مذکور به نام نرام سین معروف است و به خوبی مینماید که در لشگر پادشاه مزبور یک عده سپاهیان حبشی بوده اند.

کتیبه هایی که نیز در این بلوک یافته اند فتوحات پادشاه دیگر اکد را موسوم به آنوبانی نشان میدهد.

در این تاخت و تاز اکدی ها به صفحات مجاور شکی نیست که مقصد عمده عیلام بوده و این مملکت باجگذار اکدی ها گردیده

پس از چندی سلسله دیگر سامی در اکد برقرار شد و پایتخت آن در ارخ بود

در زمان این سلسله مردمی موسوم به گوتیها که از نژاد سامی به شمار می رفتند و در مشرق زهاب دولتی تشکیل کرده بودند به اکد هجوم آورده در این جا و در صفحات شمالی و جنوبی بابل استیلا یافتند و عیلام هم تابع آنها گردید.

قدرت گرفتن تمدن سومر

در ۲۵۰۰ ق.م سومر باز رونقی از نو گرفت و شهر (لا کاش) پایتخت پادشاه بزرگی گودا نام گردید.

این پادشاه آنزان را مطیع کرده به دادگری و عدالت پرداخت و معابد و ابنيه جديد ساخته مصالح آن را از شامات عربستان و عیلام طلبید.

در ۲۴۵۰ ق.م مشاهده میشود که حکومت و اقتدار به شهر اور منتقل و در اینجا سلسله ای از پادشاهان محلی برقرار شده از اینکه در این زمان بجای زبان سامی که معمول زمان سارگن و غیره بود، زبان سومری رواج یافت میتوان استنباط کرد که باز سومری ها قوی شده بودند.

دومین پادشاه این سلسله دونگی استعمال تیروکمان را از سامی ها اقتباس کرد و از این جهت لشکر او قوی گردید.

او فتوحاتی در اطراف کرده عیلام و لولویی را گرفت ولیکن از قرائن چنین به نظر می آید که حفظ نتیجه فتوحات مشکل بوده زیرا سومریان مجبور بودند برای رفع شورشها به این صفحات قشون بکشند از لوحه هایی که بدست آمده است چنین استنباط میشود که عیلام در این زمان کاملا جزء سومر به شمار می رفت.

انقراض دولت شهر یا تمدن سومر

طرز رفتار سومریها در عیلام باعث شورشهای متواتر گردید و سومریان مجبور شدند که متناوباً قشون کشی به طرف عیلام کرده نائره شورشها را فرو نشانند. این لشکر کشی ها یکی از جهات ضعف و سستی سومری ها گردید.

بالاخره عیلامیها بنای تاخت و تاز را در سومر گذاشتند و پادشاه آن را گرفته به اسارت به عیلام بردند. از این به بعد عیلامیها مستقل شدند.

در حدود ۲۲۸۰ سال ق.م پادشاه عیلام کودورنان خوندی شهر (اور) را گرفته غارت کرد سلسله پادشاهان آن را برانداخت مجسمه ربة النوع – ارخ را که نانا یا نه نه می نامیدند جزء غنایم به عیلام برد و بعد از آن قریب شصت سال سومر جزء عیلام بماند تا در حدود ۲۲۳۹ ق. م در سومر سلسله ای برقرار شد که سامی و موسوم به نی سین بود

نیز معلوم است که در ۲۱۱۵ سال ق.م ریم سین پادشاه عیلام این سلسله را منقرض کرد در زمان این سلسله سومر واكد دولت واحدی تشکیل کرده بودند.

دولت مزبور بعد از اینکه بدست پادشاه عیلام منقرض شد، دیگر استقلالی نیافت و ملت سومر و اکد در میان سایر ملل حل شده قومیت خود را از دست داد.

دمرگان و نویسندگان دیگر فرانسوی به این عقیده اند که غلبه عیلامیها بر سومری ها و مردمان بنی سام نتایج تاریخ زیاد در برداشته.

توضیح آنکه عیلامی ها به قدری با خشونت و به قسمی وحشیانه با ملل مغلوبه رفتار کرده اند که آنها از ترس جان از مساکن و اوطان خود فرار کرده هر کدام به طرفی رفته اند. بنابراین عقیده دارند مردمی که در رأس خلیج پار و بحرین سکنی داشتند، به طرف شامات رفته و شهرهای فینیقی را تأسیس کرده در تجارت و دریانوردی معروف شدند، گروهی که رب النوع آشور را پرستش میکردند به طرف قسمت وسطای رود دجله و کوهستانهای مجاور آن رفته شالوده دولت آشور را نهادند.

مهاجرت حضرت ابراهیم (ع) با طایفه خود به فلسطین و بالاخره هجوم هیکسوس های سامی نژاد به مصر و تأسیس سلسله ای از فراعنه در آن مملکت نیز از نتایج غلبه عیلامیها بر ملل سامی نژاد بود اما کینگ به این عقیده است که غلبه عیلامی ها در ممالک غربی دوام نیافته زیرا عیلامیها چون استعداد اداره کردن مملکتی را نداشتند و غلبه آنها بیشتر به تاخت و تاز شبیه بود، نتوانستند ممالک مسخره را حفظ کنند.

دستاوردهای تمدن سومر

مهمترین دستاوردهای تمدن سومر برای نسل بشر را میتوان بدین شرح گزارش کرد:

1. اختراع خط میخی که اهمیت زیادی برای ترقی عالم داشت
2. نگارش گیلگمش کتاب سومریان باستان به عنوان اولین اثر ادبی حماسی جهان
3. وضع قوانین در جامعه بشری که سالیان بعد زیربنای قانون حمورابی شد

شروع علوم و ساخته های بشری کهپس از سومریان از آن از ملتی به ملتی انتقال یافت و تکمیل شد تا به درجه کنونی رسید.

میان همهٔ هنرها، شاید عالی‌ترین دستاورد سومریان ادبیات بوده باشد. پژوهشگران ادبیات سومری را به هشت گفتار تقسیم کرده‌اند:

1. اساطیر
2. داستان‌های حماسی
3. سروده‌ها
4. مرثیه‌ها
5. اسناد تاریخی
6. رسالات
7. احکام (دستورهای اخلاقی)
8. ضرب‌المثل‌ها.

نوشته‌های سومری در سراسر خاور نزدیک باستان ترجمه و نسخه‌برداری شدند و بر نوشته‌های عبری و یونانی تأثیر نهادند.

از میان اساطیر پرشمار سومری، سه اسطوره به داستان‌های عهد عتیق شباهت دارند.

یکی از این اسطوره‌ها داستان آدمیانی را می‌گوید که از گل آفریده شده بودند و در سرزمینی پربار موسوم به نام دیلمون می‌زیسته‌اند که در آن نه بیماری بود و نه مرگ، ولی از آب شیرین هم خبری نبود. انکی فرمان می‌دهد آب شیرین را از زمین، چونان نهری که از باغ بهشت جاری است بیاورند.

بدین سان دیلمون باغی ملکوتی می‌شود. این اسطوره از زنی می‌گوید که به انکی گیاهانی پیشکش می‌کند که نفرین برایش می‌آورند و سبب درد دنده‌اش می‌شوند.

آن گاه یک «بانوی دنده» برای درمان آن آفریده می‌شود.

دو داستان دیگر، توفان نوح و صبر ایوب هستند