نقد و بررسی رمان سمفونی مردگان اثر عباس معروفی| این رمان برندهٔ جایزه سال ۲۰۰۱ از بنیاد انتشارات ادبی فلسفی سورکامپ شده‌است.

“معروفی” این کتاب را در سال ۱۳۶۸ به رشته تحریر در آورد. نام داستان در ابتدا “کلا غهای سیاه خدا” بود.اما بعدها نويسنده آن را به “سمفونی مردگان” تغییر داد.

معروفی دربارۀ نام رمان سمفونی مردگان میگويد

«به دليل احساس نزديکی ام به موسیقی است كه رمان، سمفونی است و به موومان تقسیم شده، به نظر من تمام دنیا دارای ريتم است. ما در سکوت هم صدایی میشنويم. سراسر زندگی موسیقی است. اما در مورد رمان، همان گونه كه میدانید هر سمفونی چهار موومان دارد و يك مقدمه يا اورتور. آيه های قرآن در ابتدای داستان برای زينت استفاده نشده، بلکه يك اورتور است. شخصيتها در ذهن من سازبندی شده اند.»

“معروفی” در رمان سمفونی مردگان داستان شهری مرده را روایت می کند که ندای روشنفکری و سرزندگی را می کُشد.

وی به مخاطبانش می فهماند جامعه ای را که جهل فرا گرفته،حتی توسط مسیح هم زنده نمی شود! و چه مسیح هایی که توسط همین مردم به انزوا کشیده شدند.

نوع روایت در رمان سمفونی مردگان بازگشت به گذشته در زمان حال است و عوض کردن راوی خیلی سریع و آنی است طوری که برخی اوقات برای این که داستان را از دست ندهید مجبور می‌شوید پاراگراف قبلی را مجدد بخوانید و در حالی که در یک زمان و مکان خاص در حال خواندن داستان هستی رفتن به مکانی دیگر همراه با تغییر زمان از گذشته به حال و از حال به گذشته، مانند تماشا کردن فیلمی است که با کات‌هایی بسیار ظریف و دقیق هیجان‌زده‌ات می‌کند و تو از آن لذت می‌بری.

سوم شخص يا دانای کلی كه گاهی در میان تك گویی ها شركت میكند، به هیچ وجه در کیفيت و چگونگی گفتگوهای ذهنی دخالت نمیكند؛ فقط گاهی در رفتار ديگر شخصيت ها و اتفاقات زمان حال دخالت دارد. گسست های زمانی كه در جريان سیال ذهن پديد می آيد، با تفکر و تك گویی درونی شخصيت همخوانی دارد.

کتاب به شیوه ای است که هر چقدر آن را بخوانی جذابتر می شود. روایت داستان به گونه ای است که میتوان به اطمینان گفت که رگه هایی از زندگی هر یک از ما را بیان می کند. بدرستی که زندگی آیدین چه قدر تلخ و بغض آلود بود و رسیدن به این حقیقت که هر کدام از ما یک آیدین هستیم یا چه تعداد آیدین ها در کنارمان هستند.

قلم شیوای عباس معروفی داستان را از بطن جامعه ما در آورده که بگوید مواظب آیدین هایمان باشیم که براستی که جهل , قلدر است.

آیدینی که شب ها کتاب می خواند و آنقدر می خواند که وقتی می گفتند برای چه می خوانی جواب می داد:

“برای این که خودم را پیدا کنم.”

رمان سمفونی مردگان با فلش بک های بسیار زیبای عباس معروفی شکل می گیرد . این کتاب بدلیل ریتمی که در طول داستان شاهد آن هستیم مانند سمفونی ادامه پیدا می کند و هر چیزی در جای مناسب خودش به کار برده می شود سمفونی نامیده شده است که چهار موومان(1) دارد.

هر موومان توسط یک ساز نواخته می شود:

1. ساز خودخواهی و طمع
2. ساز عشق
3. ساز دیوانگی و جنون
4. ساز سرزندگی و تحرک

همۀ این ساز ها کنار هم،سمفونی مرگ را می نوازند.

هر یک از این قسمت ها از زبان یک راوی نقل می شود سمفونی مردگان کتابی است که باید آن را با دقت بخوانید یا بشنوید؛ زیرا اگر لحظه ای خواننده و شنونده حواسش پرت شود متوجه داستان نخواهد شد . همین مسئله گیرایی داستان را به شدت زیاد میکند.

(1) موومان mouvement به معنای بخش کاملی از یک اثر بزرگ‌ترِ موسیقی است که خود آغاز و انجامی دارد. آثاری مانند سمفونی و کنسرت و سونات هریک از چند موومان تشکیل می‌شوند.اجرای هر اثر موسیقی وقتی کامل است که تمام موومان‌های آن اجرا شود.معمولاً در اجرای آثار موسیقی، پس از پایان یک موومان و پیش از آغاز موومان بعدی، اندکی سکوت برقرار می‌شود.

در بخش‌هایی از داستان یک واقعه از زاویه دید دو نفر مختلف بیان شده است و خواننده احساس و افکار دو نفر را درک می‌کند. وجود زاويۀ ديدهای مختلف و چند صدايی بودن در رمان به زنده بودن و پويایی آن كمك میكند. اين خاصيت دراین رمان که نویسندۀ آن نام “سمفونی” را برای آن برگزیده است به گونه ایی شایسته و چشمگیر همچون خصلتی گریزناپذیر جلوه گری میکند.

بررسی و تحليل زاويۀ ديد و شيوه های روایی، از ديدگاه های متفاوت، از بحثهای نقد ادبی است كه امروزه به عنوان شاخه ای مستقل و مهم در مباحث داستان نويسی به آن پرداخته میشود. چرخشهای ماهرانۀ زاويه ديد در كل رمان يکی از دلایل مهم توفيق این رمان میباشد.

بیشتر داستان در ذهن شخصیت‌های داستان می گذرد و آنقدر زمان و مکان و محیط به خوبی توصیف شده‌اند که خواننده سرمای هوای داستان را با تمام وجود حس می‌کند.

رمان سمفونی مردگان سراسر نماد و مشهورترین اثر عباس معروفی است.اردبیل به عنوان نماد کشور ایران در زمان جنگ جهانی دوم است کشوری که از شمال به وسیله روس ها و از جنوب با انگلیسی ها مورد تهاجم قرار گرفته است . برف و سرما که در همه جای داستان حضور دارد نماد خفقان و دلمردگی اعضای جامعه است .

رمان به وقایع جنگ جهانی دوم به صورت حاشیه‌ای در اردبیل می پردازد. این کتاب روایت جامعه ایرانی در بین سالهای ۱۳۲۰ و بحبوحه جنگ جهانی و قحطی حاصل از آن در شهرهای شمالی به ویژه اردبیل می باشد. اصل داستان از سال ۱۳۱۳تا ۱۳۵۵ روایت می‌شود.

در جنگ جهانی دوم که روس‌ها، انگلیس‌ها و آمریکایی‌ها هر یک چیزی را به تاراج می‌برند. کارخانه پنکه سازی لرد، نماد حضور انگلستان و اینکه پس از مرگ آقای لرد شرکت “بایکوت”شروع به تبلیغ می‌کند، روی کارآمدن آمریکایی‌ها پس از انگلیسی‌ها را در ذهن تداعی می‌کند.

رمان سمفونی مردگان روایت زندگی خانواده جابر اورخانی تاجر آجیل است. این خانواده دارای چهار فرزند است . پسر بزرگ خانواده یوسف از بالای پشت بام پرت می شود و تا انتهای عمر به موجودی بین انسان و حیوان بدل می شود ؛ یک تکه گوشت بی‌حرکت که تا پایان داستان وجود دارد .

فرزندان بعدی دوقلوهای ماجراساز داستان آیدین و آیدا هستند. آیدین شخصیت اول کتاب است پسری با روح و قریحه ادبی آرام متین و صبور آیدا قل دیگر او همین ویژگی ها را به شکل دیگری داراست فرزند آخر اورهان است شیرین زبان حرف گوش کن و پایبند به اصول پدر.

رمان, نقش آیدین و اورهان را پررنگ تر از بقیه شخصیت ها جلوه می دهد. آیدین متفکر دوست داشتنی و فارغ از دغدغه‌های مادی است. اورهان اما در قید و بند مادیات . به شکلی که بخش عمده‌ی حوادث داستان حول طمع و زیاده خواهی مادی او می‌چرخد‌.

آیدین به عنوان شخصیت اول داستان نماد کسانی است که با دیگران متفاوت اند و در پی تغییر و تحول اساسی با آموزش و بالا بردن سطح آگاهی‌شان هستند . همه ما می‌دانیم که اینگونه افراد دشمنان زیادی دارند .همیشه کسانی هستند که بخواهند سر راه این افراد موانع مختلف ایجاد کند. آیدین دقیقا به همین درد مبتلا می‌شود.

تم برادر کشی در این رمان کاملاً بارز و مشخص است.

“عباس معروفی” به این تم با دقت بیشتری پرداخته است . کاملاً طبیعی به نظر می رسد که او دوست دارد با این تم به خوانندگانش مسئله مهمی را یادآور شود . ما از ابتدا با برادرکشی پای به جهان هستی گذاشته ایم برادر کشی هابیل و قابیل که فرزندان آدمند . انگار که نسل بشر هم این برادرکشی را در خود غریزی کرده است. این تم در کتاب فریدون سه پسر داشت نیز کاملاً قابل رویت است و اساساً این کتاب هم حول این مسئله می چرخد.

در رمان سمفونی مردگان با نقش کمرنگ زنان و تأثیر آنان در داستان مواجه هستیم. همسر آیدین تنها زنی در داستان است که کاملا زنانه رفتار می کند . شاید همین مسئله باعث شود که آیدین عاشق و شیدای او شود.

“معروفی” در این رمان در پی به تصوير كشيدن مصائبی است كه يك فرد در پی دستيابی به آزادی و حق انتخاب در يك جامعة پدرسالار و حكومـت توتـاليتر بـا آن مواجه است.

فضاي حاكم بر اين رمان تحـت تـأثير افكـار ليبراليسـتي نويسـنده نوشـته شدهاست. آيدين قهرمان داستان و تا حد زيادي داراي ويژگی هـای انسـان آرمـانی ايـن گفتمان است.

شخصيت های رمان سمفونی مردگان را میتوان در سه گروه جا داد:

• گـروه اول كـه در قالب پدر و اياز نمود پيدا میكنند، نماد جامعة پدرسالار و حكومت خودمدارند. آنان هیچ مخالفتی را برنمیتابند و سرسختانه در حفظ شرايط موجود در تلاش هستند.

• گـروه دوم افراد خاموش و بیصدا و پيـروي هسـتند كـه مجـال اسـتبداد را بـراي مسـتبدان فـراخ میكنند؛ اورهان، مادر و تا حدود زيادي آيدا نمايندة اين گروه اند.
• در گـروه سـوم آيـدين قرار دارد كه براي دستيابی به اهداف خود و به دسـت آوردن حـق آزادي و انتخـاب در برابر پدر میايستد و خواهان گشودن راهی نو و روشن در زندگی سـرد و مـردة خـانوادة اورخانی است.

با توجه به اين رويكرد كه رمان سمفونی مردگان بازتابنده گفتمان ليبراليستی در ادبیات داستانی معاصر است،این رمان را بر اساس ویژگی هایی که برای انسان آرمانی در این گفتمان برشمرده میشود مورد بررسی قرار میدهیم :

انسان آرمانی در رمان سمفونی مردگان

آيدين در اين راه تمام تـلاش خـود را بـه كار میگیـرد؛ امـا ايـن راه، راه پرخطری است و آرامش ظاهری زندگیاش را بر هم میزند، زيرا در مقابلش اتحاد پـدر و اياز و بعد از پدر اورهان قرار دارد كه با جديت تمام راه پدر را ادامه میدهد و چـون پـدر دست دوستی اياز پاسبان را میفشارد و بـه عنـوان عقـل منفصـل از او مشـورت و يـاری میگیرد.

سـرانجام در جـدال بین آيـدين روشـنفكر و جامعـة پـر از تيرگی و جهـل و خرافه پرستي، آيدين شكست میخورد و نور وجودش بیفروغ میشـود، امـا در آخـر بـا سرگذشتی كه برای اورهان رقم میخورد مشخص میشود اورهان بـا نـابودی آيـدين در واقع خود را نیز نابود كرده است.

نويسنده در اين رمـان تـلاش كـرده اسـت آرمـانهـاي گفتمان لبراليستی را در وجود آيدين، نماد انسان آرمانی اين گفتمان، به نمايش بگذارد.

جـان استوارت میل John Stuart Mill فیلسوف بریتانیایی سدهٔ نوزدهم:

«فردگرایی ضامن پيشرفت تمدن است و معتقدم که اگر انسان نتواند به دلخواه خود زندگی كند و هر راهی را كه میپسندد در پيش گیرد، پيشرفت تمدن امكانپذير نخواهد بود… و حجاب از چهره حقيقت بر نخواهد افتاد»

در گفتمان “فرد گرایی” انسـان فـردي آزاد و عقلایی توصيف شده است كه همواره در بهبود وضع خود كوشاست و از آنجاكه انسـان موجـودي آزاد است كه بیش از هركس از مصالح و منافع خود آگاه است، حكومت های اقتـداری يـا آمرانه و دیکتاتور خلاف طبیعت انسانی هستند.

كارل ريمون پوپر (2):

“اصليترين وظيفه يـك حكومـت عبارت اسـت از اذعان به حق ما براي حيات و آزادی و در صورت لزوم، كمك به ما برای دفاع از حيـات و آزاديمان به عنوان يك حق”

(2) کارل ریموند پوپر Karl Popper فیلسوف آزاداندیش لیبرال متولد اتریش (زاده ۲۸ ژوئیه ۱۹۰۲ – درگذشته ۱۷ سپتامبر ۱۹۹۴)

حكومت های اقتداری يـا آمرانه و دیکتاتور، خلاف طبیعت انسانی هستند.

در این رمان جامعه ايی كه به صـورت نمـادين در شخصـيت پـدر و پـس از او اورهـان بـه عنـوان نمـاد خـانواده و ايـاز پاسـبان بـهعنـوان نمـاد حكومت خودمدار و توتاليتريستي مطرح میشود، با اين ارزش ليبراليستی سخت در تضاد قرار میگیرد. دو قطب پدر و اياز متحد هم هستند؛

از متن کتاب:

«پدر خیلی دوستش میداشت، هـم بـه خـاطر اينكـه پاسبان قديمی شهر بود و هم براي چيزهاي زيادي كه میدانست. شرق و غرب عـالم تـو مشتش بود. از هرچيز سررشته داشت. پدر میگفت: اين يك آدم معمولي نیسـت»

در اين جامعة پدرسالار، «آنچه از رفتـار سرکوبگرانه جـابر و اورهـان بـه عنـوان اعضـاي خانواده يا در مقام نمادی از نیروهای سركوبگر نظام سیاسی پدرسالارانه در رمـان آمـده، تطابقی ظريف با هم دارند»

در چنین جامعه ایي انتظاری كـه از فـرد میرود اين است كه مطابق میل اين نظام عمل كنند:

از متن کتاب:

«پدر يكباره فرياد كشيد: هرچـه میگويم بايد بگویی چشم»

از میان افراد اين خانواده تنها كسی كه براي رسیدن به اهداف انتخابی و مورد علاقه خود تـلاش میكنـد، آيـدين اسـت.

«در برابـر اكثريـت خاموش، اكثريت بیصدا و بیندای جامعه، آيدين نمادی از عنصر روشـنفكری، خلاقيـت، مبارزه اجتماعی، طبقاتی و ملی است. اقليتی كه مشغله ذهنیشان شناخت خويش اسـت و پيوسته دنبال خود میگردند»

آيدين برخلاف يوسف و اورهان كه از همان كودکی مطيع بودند، بچه سربه راهی نبود و مدام كنترلش از دست پدر خارج میشد:

از متن کتاب:

«مهار آيدين لحظه به لحظه از كف پدر بیـرون میشد. سركش و رام نشدنی»

پدر تحمیل عقايد خود را از همان كـودکی شـروع میكند. آيدين پالتویی به رنگ قرمز دارد كه خیلی بـه آن علاقـه منـد اسـت. پـدر از او میخواهد ديگر اين پالتو را نپوشد، چون معتقد است رنگ قرمز دخترانه است.اين اختلافی كه سنگ بنايش در همان كودکی گذاشته میشود، ادامه پيدا میكنـد .

آزادی در رمان سمفونی مردگان

كارل ريمون پوپر:

“آزادیخواهی از نگرشی بینهایت خوشبینانه از توانایی انسان در تشخیص حقیقت و دستیابی به دانایی ,الهام گرفته شده است.”

با نگاهی به شخصيت هاي رمان سمفونی مردگان، نمود و بروز اين ويژگی را نیز تنهـا میتوان در شخصيت آيدين مشاهده كرد. آنچـه آيـدين را بـا جامعـه سـركوبگر و نظـام پدر سالار روبه رو میكند، اهمیت داشتن اين ارزش در نگاه اوست.

آيدين میخواهد خـود آينده خويش را خلق كند، میخواهد در گزينش اهدافش آزاد باشد و در جهت رفع آنچه نیاز خود میپندارد، تلاش میكند. آيدين میخواهد خودش باشد، خـودي كـه دوسـتش دارد.

اينجاست كه ديدگاه اگزيستانسیاليستی نويسنده بروز میكند. براساس اين ديدگاه، با توجه به اصالت وجودی فرد كه زيربناي اين دیدگاه است، انسان بايد بـا روشـي كـه در زندگی برمیگزيند و افعالی كه اراده میكند، به وجـود خـويش هويـت بخشـد. پـس نمیتوان گفت ماهیت و سرشت انسان چيست، بلكه بايد ديد هر انسـان چـه مـاهیتی از خود میسازد.

اگزیستانسیالیسم یا هستی‌گرایی یا خودگوهرگری,اصل اول اگزیستانسیال:

«بشر هیچ نیست مگرآنچه از خود می‌سازد».آدمی با انتخاب خود، راه تمام آدمیان را تعیین می‌کند. به این معنا که هرکاری که ما انجام می‌دهیم، حتی شخصی‌ترین کارها مانند ازدواج، در واقع تأیید درستی آن کارهاست، پس با انجام آن، همهٔ عالم بشری را به انجام آن ترغیب می‌کنیم.»

ژان پل سارتر:

«تعريف ناپذيری بشر بدان سبب است كه بشر نخست هیچ نیسـت؛ پـس چيز میشود… بدينگونه طبیعت کلی بشر وجود ندارد… هیچگونـه طبیعـت بشـری كـه بتوان بر آن تکیه كرد وجود ندارد»

به نظر “سارتر” اين مسأله انسـان را مسؤول جهان و نیز مسؤول شيوه بودن میكند و معتقد اسـت آدمی از آنرو مسـؤول است كه به وسیلة او جهان هست، اوست كه خود و جهان را میسازد و از اينرو مسـؤول همه چيز تنها خود آدمی است.

آیزا برلین (3)

در كتـاب چهـار مقاله دربارة آزادی اظهار میدارد كه چه كسی حق دارد بگويد «خواسـت» واقعـی مـردم غير از آن چيزی است كه خود میگويند و فكر میكنند؟

(3)آیزا برلین Isaiah Berlin (۶ ژوئن ۱۹۰۹ – ۵ نوامبر ۱۹۹۷) فیلسوف سیاسی، اندیشه‌نگار و نظریه‌پرداز سیاسی و استاد دانشگاه و جستارنویسی بریتانیایی بود. آوازه‌اش در بیشتر عمر مرهون دفاع از لیبرالیسم، گفتگوهای مهم و درخشان، حمله به تحجر، تعصب و تندروی سیاسی و نوشته‌های قابل فهم در زمینهٔ تاریخ اندیشه‌هاست.

آيدين حتی در تلاش است كه ديگران را نیز ترغيب كنـد خـود بـرای خـود تصـمیم بگیرند. زمانی كه برای آيدا خواستگار میآيد، با اينكه پدر مخالف است به آيدا میگويـد:

«خیلی وقت بود كه دلم میخواست بـا تـو حـرف بـزنم. مـن مثـل پـدر يـا اورهـان فكـر نمیكنم. تو هم نبايد مثل آنها باشی. تو ديگر خیلی بزرگ شده ای. بايد هر تصـمیمی كـه میخواهی بگیری خودت بگیری… از هیچ نترس. مرگ يك بار شيون هم يك بار»

خرد گرایی در رمان سمفونی مردگان

دفاع از آزادی، اعتقاد به خردگرایی را به دنبال دارد. شايد بتوان روح تجـدد و روشـنگري را با «ارجگذاری و به رسمیت شناسی آگاهی به عنوان نیروي متکی بـه خـود درك كـرد».

خردگرایی درواقع بنیاد مخالفت با نظام پدر سالاري است. به نظر آنـان فرد با استفاده ازعقل خود میتواند در جهت شناخت و كسب منافع خود گام بردارد، امـا نظام پدرسالار مانع گـزينش اخلاقـي افـراد میشـود و همچنین سـبب میشـود كـه پدرسالاران از موقعيت خويش برای هدف شخصي خـود اسـتفاده نماينـد

كارل ريمون پوپر, اين حكومت پدر سالار را كه به ظاهر بر مبناي اصل خيرخواهی نسبت به مـردم تأسیس شده است را شديدترين نوع استبداد محسوب میکند كه بتوان در نظر آورد.

او معتقد است مشخص كردن هرگونـه خيـر و خوشـي و لـذت بـراي مردمان در يك جامعه بـس دشـوار و ناشـدنی اسـت، زيـرا در اكثريـت مـوارد خيرهـا و خوشي هاي افراد با يكديگر همسو نیستند و گاهی حتي متناقض اند.

در اين رمان «درگیری بین آيدين و پدر روايت ديگری از تضاد بین نسلهاست. پدر از گذر زمان غافل است و اقتضايش را درنمییابد. او بر اين باور است كه پسر بزرگش بايد راه او را در پيش گیرد. آيدين هم نمیخواهد چون پدر در جهل بماند و در میان گرگها پرورش يابد. وی راه نو میجويد، راهی عاری از ظلمت جهل و جبر پدر.

نه تنها تضاد و درگیری بین نسلها بلکه درگیری و تضـاد در دیدگاهها ، درگیری تعالی و طبیعت، بدويت و تمدن است. مخالفـت پـدر بـا درس خواندن آيدين ناشـی از هراسی است كه پدر به عنوان نماد استبداد سنتی , از عنصرِ ِآگـاهی دارد؛ پـس ابـزار ايـن آگاهی يعنی كتاب را برنمیتابد:

از متن کتاب:

«پدر نگاهی به بقية كتابهای روی طاقچه انداخت ناگهان برگشت: توله سگ بـاز هـم چرنـديات میخوانی؟ كتاب را از دستش گرفت واز وسط جر داد. بعد از كمر پارهاش كرد و آنقدر كاغذها را پاره كرد تا كف حياط پر از كاغذ شد.»

عقل معاش انديش پدر كه همه چيز را با عيار پول ميسنجد، سعي میكند او را با پول تطمیع كند.

از متن کتاب:

و به او میگويد:

«تو خيال میكنی با درس خواندن به كجا میرسی؟ بعـد از سی سال درس خواندن چقدر حقوق میدهند؟… صـد تومـان؟ هـزار تومـان؟ از شـاه كـه بیشتر نمیگیری. من از همین الان بهت میدهم. به شرطي كـه دور كتـابها و درس و مشق را قلم بكشي. آدم بشوی»

آدم بودن يعنی علم و عقل را كنار گذاشتن و به تحصيل پول پرداختن به هر قيمتي و اين در طول تاريخ سابقه ای بس دورودراز دارد؛ بـه همـه معلمان بشـر چنین پيشـنهادی داده شـده اسـت، زيـرا آنـان خـواب خفتگـان را بر می آشوبند.

تفاوت ديدگاه پدر و آيدين در مورد پرسـش اخير را در گفتگـوي زيـر بـه خوبی میتوان دريافت:

از متن کتاب:

«پدر: اگر نخوانی چطور میشود؟ آيدين: میمیرم – بمیر. و اتاق در سـكوت يـخ زد»

پدر كم كم درمی یابد كه حريف آيدين نمیشود و نمیدانست که چه باید کند.چراكه آيدين چون نـامش بـه دنبـال روشـنی اسـت.

از متن کتاب:

«پـدر پرسید دنبـال چـه میگردي؟ گفت: خودم»

آيدين دغدغه دارد، دغدغة شناخت خود را. او از ابتذالی كه همگان را فراگرفته میگريزد و مانند چهره ايی شهادت دهنده، زندگی آنها را به سـخره میگیــرد. آيــدين بازتابنــدة روانشناسی اجتمــاعي روشــنفكرانی اســت كــه قربــانی نابه هنجاريهای اجتماعی و جهـل خـانواده میشـوند

آيدين خود را میجويد تا همچون نامش روشن شود و از تاريکی جهل و تنگ نظري پـدر و اطرافيان برهد تا «نقشش را در اين عالم بیابد، زيرا رسیدن بـه نـور آگـاهی و حقيقـت نهايت كمال انسانی است»

عباس معروفی در مصاحبه ای میگويد: «انتخاب اسم شخصيت ها در داستان و رمـان خیلی اهمیت دارد»

با دقت به نام اورهـان كـه بـه معنـاي چـراغ اسـت و مقايسة آن با آيدين، درمییابیم نويسنده بر اين باور است كـه انسـانهـا وقتـي بـه دنیـا می آيند يكسان هستند، اما با عمل و رفتار خود و گزينش نحوه زندگی، آيندة نیك يا بد خـود را میسازند. اين تفاوت را در اين دو شخصيت در نحوة پاسخ دادن به پرسش «دنبال چه میگردی؟» میتوان مشاهده كرد.

آيدين میگويد: «دنبال خودم میگردم»، امـا اورهـان «دنبال شهر میگشت، نه شهر خودش. هر شهري كه بشود يك تكه نان پيـدا كـرد. و ازيخزدگی نجات يافت»

آرمان ِ آيدين رسیدن به نور و آگاهی و دانایی بود و آرمـان اورهان همة عمر نان خوردن و اندوختن؛ پس در ساعتهاي آخر حيات نیز به دنبـال آن است. اورهان راهی را میرود كه پدر میخواهد. مطيـع اوامـر اوسـت، بـه همین خـاطر عزيزدردانة اوست.

خردگرایی از راه تعليم و تربیت و علم آموزي پرورش مییابد و به فـرد ايـن امكـان را میدهد تا در تمام امور به عنوان يك راهنما از عقل خـود بـراي دسـتيـابی بـه منـافع و اهداف خود كمك بگیرد.

«از نظر لاك(4)، بچه با ذهنی هماننـد صـفحه ای سـفيد بـه دنیـا میآيد و دانش در نتيجه ارتسامات (احساس هایی) دريافتشـده از محـيط خـارج كسـب میشود؛ بنابراين مدرسه در شكل گیری ذهن انسان از همة نهادها مهمتر اسـت»

(4) جان لاک (زادهٔ ۲۹ اوت ۱۶۳۲ – درگذشتهٔ ۲۸ اکتبر ۱۷۰۴) از فیلسوفان سده ۱۷ میلادی انگلستان بود که به‌طور گسترده به عنوان پدر لیبرالیسم کلاسیک (5) شناخته می‌شود.

(5) لیبرالیسم کلاسیک:یک ایدئولوژی سیاسی، و شاخه‌ای از لیبرالیسم است که از آزادی مدنی و دولت ِ محدود و تحت حاکمیت قانون، مالکیت خصوصی , بازار آزاد و دفاع از رویکردی اقتصادی‌ که طبق آن تراکنش, میان افراد باید عاری از هرگونه دخالت حکومت باشد.

در رمان سمفونی مردگان ازجمله شخصيت هایی كه براي علم آمـوزی ارزش و اعتبـار قائـل است آيدين است. او پس از گرفتن ديپلم تصمیم دارد به هر قيمتي شده به تهران برود و درسش را ادامه دهد و «جسورانه از وضعيت امن خود دل میكند تا راهی به زندگی نو و توأم با عشق و هنر بیابد» اما پـدر اصـولاً بـراي ادامـة تحصـيل فرزندان چندان ارزشي قائل نیست: «پدر به خاطر ده تومانی كـه در مدرسـه بابـت حـق ثبت نام و پول سوخت پرداخته بود، زياد سردماغ نبود» نظر او را در مورد تحصـيل، در اين قسمت از رمان میتوان به خوبی دريافت:

از متن کتاب:

«آيدين كه ديپلمش را گرفت مادر گفت: اورهان، بیا شيرينی ديپلم آيدين را بخور. گفتم: اي بابا. صبح تا شب دستمان توي شيرينی و شوري است. تـازه مگـر قلـة دماونـد را فـتح كرده؟ مادر گفت: تو چرا نتوانستي؟ خوب نتوانسته بودم و جوابی هم نداشتم. اما پـدر گفـت اورهـان تـا هشـت خوانـده، خوانـدن و نوشتن بلد است، بسش است.»

در قسمتی دیگر از کتاب میشنویم:

«پدر كتابها را به “ایازِ پاسبان ” نشان داد و گفت: يك نگاهی بـه اينها بكن. “اياز پاسبان” كتـابهـا را گرفـت و نگـاهی بـه اسمشـان انـداخت و هـر سـه را يکی يکی در كف دست وزن كرد.»

وزن كردن كتاب نمادي از جهل اسـت؛ جهـل و تاريکی كه اياز گرفتار آن است. اياز به پدر هشدار میدهد كه اين كتابها خطرناكانـد و مغز آدم را فاسد میكنند.

به دنبال حرفهای اياز، مبارزه پدر بـا مطالعـة آيـدين بـه اوج خود میرسد و پدر در يك حركت جاهلانه همراه اورهان مغازه را بیموقع میبندد و بـه خانه میرود و به اورهان میگويد: «هرچه كتاب و دفتر دستك هست بیار بیرون.!

عدالت و مساوات در رمان سمفونی مردگان

عدالت يعنی به هركس هر آنچه حق اوست داده شود. ليبراليست ها بر اين باورند كه تمـام افراد بشر داراي حقوقي مساوي هستند و اين بهره مندی از بابـت انسـان بـودن آنهاسـت. مساواتی كه آنان از آن جانبداری میكنند، مساوات به لحاظ فرصت هاست؛ يعنی بـراي هركس اين امكان وجود داشته باشد كه استعدادها و توانایی هايش را شكوفا سازد.

كارل ريمون پوپر:

«بايـد بخواهیم كه به هركس، در صورت تمايل، فرصتی داده شود كه خودش زندگی خـويش را شكل دهد»

آيدين كسی است كه تلاش میكند استعدادهای خود را بروز دهد و شـكوفا سازد. او كه دارای روحی لطيف است، سرچشمة شعر و شاعری را در وجود خـود كشـف میكند و براي پرورش آن نزد استاد ناصر دلخون میرود و تا آنجا پيشرفت میكنـد كـه شعرهايش در روزنامه چاپ میشود و از طرف انجمن ادبی پايتخـت بـرايش دعـوتنامـه فرستاده میشود.

طی نامه ای به خانواده اش نوشته بود كه حاضر است در محضر امضا بدهد كه هیچ حقی از آن خانواده ندارد. به شرطيی كه پدر دست از پيگـرد بـردارد و بگذارد او گوش های به زندگی اش ادامه دهد. و نوشته بود كه چرا آدمهـا خودشـان تفرقـه ايجاد میكنند و اينهمه از همديگر بیگانهاند، و چرا انسان ايـنهمـه تنهاسـت. و همین چيزها

آيدين به اصل برابري انسانها معتقد است و به همین خاطر بـرخلاف جـو حـاكم بـر جامعه و خانواده، رفتارش با مادر و آيدا مهربان و محترمانه است: هیچكس نمیپرسید آيدا كجاست؟ مگر آيدين .

“از اينكه دختر را بـه چـوب ببندنـد تـا آدم شود میلرزيد؛ آيدين لبة تخت نشست… گفت: آيدا. آيدا چشم باز كـرد، تـاي خـودش را كه ديد لبخند زد… آيدين گفت: امروز خیلی خوشگل شـده ای. آيـدا خنديـد… تـا آن روز كسـی چنین حرفی بهش نزده بود، و چقدر دلش میخواست حالا با آيدين حرف بزند و چقـدر آيـدين خوب بود”

آيدين بـا توجـه به جامعة حاكم از اينكه به ديگران فرصت بروز و ظهور استعدادها داده نمیشود، معترض است و در جایی از رمان خطاب به اورهان میگويد:

«توی اين مملكت پيش از اينكه بـه سی سالگی برسیم تباه میشويم. تو يكجور، من يكجور، آيدا هم يك جور ديگر»

تساهل و مدارا در رمان سمفونی مردگان

ليبراليسم به منافع مردم جامعه يكسان مینگرد و حقوق برابري را برای همه قائل اسـت.

جان سالوین شاپیرو:

«ليبراليسم را میتوان بهطـور دقيـق نگرشـي بـه زنـدگی و مسـائل آن وصـف كـرد كـه تأکیدش بر ارزش هایی همچون آزادی براي افراد و اقليت ها و ملت هاست»

اين ديدگاه كه پيامد اعتقاد به نیك نهادي و عقلانی بودن انسان است، تسـامح و نفي خشونت را بازمی تاباند.

اين ويژگی را در شخصيت پدر – كه چشم ديدن و توان تحمل نظر مخالف را ندارد – و در شخصيت اورهان نمیتوان يافت، اما با توجه به تصويری كه در رمان از آيـدين ارائـه میشود، بروز اين ويژگی در شخصيت او بارز است: «وقتي اتاقش را عوض كردند و ناچـار شد مثل آدمهاي تبعيدی در اتاق زير زمین زنـدگی كنـد، هیچ واكنشـی نشـان نـداد و سپس بیشتر مجذوب كار خود شد و تصمیم گرفت كه از نو همـة آنهـا را به دست آورد.

آیدین روحيه تساهل و حق بیان نظرات مخالف را براي ديگران در نظـر میگیرد.

زمانی كه وی داستان زندگی اش را بـراي خـانواده ارمنی میرزايـان تعريـف میكند:

«صدايش زنگی از خشم داشت، امـا همـه چيـز را بیطرفانـه و بـا آرامـش نقـل میكرد، انگار برای كسی ديگر اين اتفاق روی داده است»

آيدين مسلمان است، ولي براي خانواده میرزايـان كـه ارمنی و مسیحي انـد احتـرام زيادي قائل است و همانطور که در داستان خواهید شنید ,آیدین با این خانواده ارتباطی فامیلی پیدا میکند كـه نشـاندهنـدة ديدگاه تساهلي او در اين زمینه است.

اما سرنوشت‌ این‌ هابیل‌ و قابیل‌ ِمعاصر ,متأثر از هزاران‌ رویداد تاریخی‌ معاصر است‌؛ رویدادهایی‌ که‌ نه‌ هابیل‌ را چون‌ گذشته‌ باقی‌ گذارده‌اند و نه‌ قابیل‌ را.

در صفحه اول کتاب «سمفونی مردگان»، که برای نخستین بار در سال ۱۳۶۸ منتشر شده ,این عبارت آمده است: «تهیه هر نوع فیلمنامه، فیلم، نمایشنامه و اجرا از این کتاب ممنوع است».

عباس معروفی از نویسندگان ممنوع‌القلم بود. او ابتدا به اعدام و سپس به زندان و شلاق و دو سال ممنوعیت از نوشتن محکوم شد و سپس اسفند ۱۳۷۴ علیرغم میلش مجبور به ترک وطن و اقامت در آلمان شد.

وی همچنان‌ می‌نویسد و تسلطش‌ بر شیوه‌های‌ مدرن‌ داستان‌نویسی‌ و شناختش‌ از تاریخ‌ و اسطوره‌ او را در زمره‌ پرمخاطب‌ترین‌ نویسندگان‌ ایرانی‌ قرار داده‌ ‌ و جوایز داخلی‌ و بین‌المللی‌ بسیاری‌ را از آن‌ خود کرده‌ است.

از کتاب های این نویسندۀ توانای ایرانی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

رمان های معروفی

• سمفونی مردگان (۱۳۶۸)
• سال بلوا (۱۳۷۱)
• پیکر فرهاد فریدون سه پسر داشت (۱۳۸۲)
• ذوب شده (۱۳۸۸)
• تماما مخصوص (۱۳۸۹)
• پیش روی آفتاب (۱۳۵۹)
• آخرین نسل برتر (۱۳۶۵)
• عطر یاس (۱۳۷۱)
• دریاروندگان جزیره آبی‌تر (۱۳۸۲)
• آن شصت هزار، آن شصت نفر

نمایشنامه های عباس معروفی:

• تا کجا با منی (۶۲-۱۳۶۱)
• ورگ (۱۳۶۵)
• دلی بای و آهو (۱۳۶۶)
• آونگ خاطره‌های ما (سه نمایشنامه)(۱۳۸۲)

و مجله ادبی گردون

رمان فریدون سه پسر داشت

فریدون سه پسر داشت قصه داستان بر اساس سرگذشت واقعی یکی از مبارزان سیاسی به نام مجید امانی نگاشته شده است. این رمان به حوادث انقلاب سال ۵۷ و درگیری و کشتار مبارزان سیاسی در سالهای قبل و بعد از انقلاب می‌پردازد. در واقع معروفی از استبداد و کشتار سیاسیون و روشنفکران انتقاد می‌کند.

فریدون سه پسر داشت اولین رمان عباس معروفی است که توسط وی به صورت رایگان بر روی اینترنت انتشار یافته است. نسخه های چاپ شده از روی نسخه اینترنتی هم به صورت زیر زمینی و محدود در تهران منتشر شده است.

هفته نامه “دی ولت”سویس در مورد این رمان گفته است:

«قبل از هر چیز باید گفت که “سمفونی مردگان” یک شاهکار است»

این رمان در سال ۱۹۹۶ توسط انتشارات سورکامپ آلمان منتشر شد.نشر ققنوس ناشر رسمی کارهای “معروفی” میباشد و سال‌هاست که کتابهای ایشان توسط ققنوس چاپ میشود.

از کتاب سمفونی مردگان در حدود یک میلیون نسخه به فروش رفته است و همچنین این کتاب به زبان های آلمانی – انگلیسی – ترکی استانبولی – ترکی آذری و کُردی ترجمه شده است.