شاهنامه اثری مشهور و ماندگار در ادبیات کهن ایران‌زمین است که با اقتباس از داستان های آن در هنر سینما و یا سایر هنرهای نمایشی، می توان آثار بینظیری خلق کرد، اما افسوس که با این گنجینه بزرگ، صنعت نمایش و سینمای ایران توجه چندانی اقتباس های سینمایی از شاهنامه نداشته است.

شاهنامه فردوسی اثری‌ست که همه عناصر مورد نیاز در فیلمنامه‌نویسی حرفه‌ای و مدرن امروز را در خود دارد.
قصه و داستان و پیچیدگی های قصه را به وفور در آن می توان یافت. هم‌چنین درونمایه‌ های لازم برای ایجاد انواع ژانرهای سینمایی مانند ژانر حادثه‌ای، هیجانی،عاشقانه، تاریخی و علمی تخیلی در این اثر سترگ وجود دارد.
از سایر اصول فیلمنامه‌نویسی اعم از جزئیات چگونگی ایجاد بحران، ساختن نقطه عطف و نقطه اوج و ابهام هم در آن دیده می‌شود.
حتی گاه فردوسی در داستان های خود به طراحی لباس و صحنه هم پرداخته است.
در شاهنامه تمام شخصیت‌های مورد نیاز برای خلق یک درام قوی وجود دارد و زنان نیز همپای مردان در ماجرهای آن نقش آفرینی میکنند.

ضمن آنکه در آن ویژگی وجود دارد که در سینمای جهان خیلی مورد استفاده قرار میگیرد و می‌توان گفت در سینمای ایران کمیاب است و آن، نقش شخصیت‌های منفی‌ست که در اثر بی‌بدیل حکیم طوس وجود دارد

اقتباس های سینمایی از شاهنامه فردوسی

با نگاهی گذرا به هنر سینما و نمایش، اهم آثار اقتباسی از شاهنامه فردوسی میتوان بدین شرح ذکر کرد

• فیلم فردوسی زندگی‌نامه‌ای به کارگردانی عبدالحسین سپنتا و محصول سال ۱۳۱۳

• مجموعهٔ تلویزیونی پویانمایی داستان‌های شاهنامه تهیه شده در مرکز پویانمایی صبا در شبکۀ همدان

• مجموعه پویانمایی افسانهٔ ماردوش به کارگردانی حسین مرادی زاده به تهیه‌کنندگی مرکز پویانمایی صبا

• انیمیشن نبرد پادشاهان: رستم و سهراب به کارگردانی کیانوش دالوند و بازیگرانی مانند محمدرضا علیمردانی ، مجید حبیبی

• انیمیشن جمشید و خورشید محصول سال ۱۳۸۴ به کارگردان بهروز یغمائی و بازیگری پرویز پرستویی در نقش منجم، امین حیایی در نقش جمشید، ترانه علیدوستی در نقش خورشید، رامبد جوان در نقش ماهان – ساخت آن ۴ سال طول کشید و پس از آن نیز به مدت ۱۰ سال اجازهٔ اکران نداشت

• فیلم سیاوش در آتش کارگردانی رسول نجفیان محصول سال 1386

• تئاتر هفت خان اسفندیار در تالار وحدت به کارگردانی حسین ‌پارسایی و با بازی امین ‌زندگانی، فریبا ‌کوثری و …

• اپرای رستم و سهراب ساختهٔ لوریس چکناواریان به شیوه اپرای عروسکی به کارگردانی و دراماتورژی بهروز غریب پور و آهنگسازی لوریس چکناوریان

شاید با نگاه به این فهرست چنین به نظر آید که ایران در زمینه اقتباس از شاهنامه کارنامه درخشانی دارد اما در کنار آثار اقتباسی هنرمندان ایرانی ، سینما و تئاتر هندوستان و شوروی هندوستان با اقتباس از شاهنامه فردوسی آثاری تولید کرده اند که ذکر میگردد:

آثار تولید شده در سینمای هند با اقتباس از شاهنامه

• فیلم شیرین و فرهاد 1931 به کارگردانی جی.جی. مدن – دومین فیلم ناطق ساخته شده در هندوستان

• فیلم شیرین و فرهاد 1956 به کارگردانی و تهیه کنندگی اسپی ایرانی

• فیلم رستم و سهراب ( ۱۹۶۳) به کارگردانی ویشرام بدکار و بازی پریتویراج کاپور در نقش رستم زابلی، پرم نات در نقش سهراب، ثریا در نقش شاهزاده تهمینه

آثار نمایشی تولید شده در شوروی با اقتباس از شاهنامه

• فیلم رستم و سهراب (سال ۱۹۷۱ تاجیکستان شوروی ) به کارگردان بوریس کیمیاگرف که با نام افسانهٔ جاودان رستم هم شناخته می شود.

این فیلم در سال ۱۹۹۱ بازنگری شد و با تغییراتی در دیالوگ‌ها که به گونهٔ شعر بود دوباره در تاجیکستان اکران شد. این فیلم تا به حال از موفق‌ترین اقتباس های سینمایی از شاهنامه فردوسی محسوب می‌شود. هر چند که بخش‌هایی از فیلم با شاهنامهٔ فردوسی همخوانی ندارد.

• فیلم لوای آهنگر ( یا درفش آهنگر و مرد آهنین ) به کارگردانی بوریس کیمیاگرف ( محصول سال ۱۹۶۱ میلادی تاجیکستان شوروی)

• فیلم افسانه سیاوش یا داستان سیاوش (محصول سال ۱۹۷۶ میلادی شوروی) به کارگردانی بوریس کیمیاگرف

• اپرای رستم و سهراب اثر عزیر حاجی‌بیگف، آهنگساز معروف آذربایجانی در سال ۱۹۱۰

آسیب شناسی اقتباس های سینمایی از شاهنامه

بین اهالی هنر و تصمیم‌گیرندگان این حوزه، میل و دغدغه‌ای نسبت به اقتباس و شرح اهمیت تبیین و تبلیغ این اثر فاخر که جزوی از تاریخچه و فرهنگ ایران است دیده نمی‌شود.

پس از وقوع انقلاب اسلامی در ایران و طی گذشت چهاردهه از این اتفاق مهم، هیچ‌گونه اثر سینمایی یا سریالی درباره شاهنامه و داستان‌های آن تولید نشده تا به ما اهمیت این موضوع و غنای داستانی آن را شرح دهد.

شاید موضوع اقتباس از شاهنامه یک مقوله ساده انگاشته شود ولی همین سهل‌انگاری موجب وقوع اتفاقات مخرب و مهمی همچون اتفاقات زیر می‌شود:می‌توان به این نکته اشاره کرد که شاهنامه کتابی از دل ایران و فرهنگ ایران است که حاصل زحمات 30 ساله فردوسی بوده تا زبان پارسی زنده نگاه داشته شود.

همانطور که فردوسی در شاه‌بیت مشهور خود می‌گوید:

 بسی رنج بردم در این سال، سی  
 عجم زنده کردم بدین پارسی 

 پی افکندم از نظم کاخی بلند  
 که از باد و باران نیابد گزند 

 بناهای آباد گردد خراب  
 ز باران و از تابش آفتاب

این اثر برخاسته از دل ایران است و برای فرهنگ ایران ساخته شده است.

با این حال وقتی کشوری همچون هندوستان با این تعداد اثر از شاهنامه به بازار اقتباس وارد می‌شود، کم کم در بین جهانیان شاهنامه و قصه‌های آن به عنوان اثری از ادبیات هندوستان شناخته خواهد شد و کاخی که فردوسی در 30 سال بر ادبیات فارسی استوار کرده بود، به سادگی با یک سهل‌انگاری از پایه ویران می‌شود.

معضل دومی که در اقتباس های نمایشی شاهنامه وجود دارد، تحریف‌ فرهنگ ایرانی و داستان های شاهنامه است.

اثر سه گانه حماسی شاهنامه که به همت بوریس کیمیاگرف در تاجیکستان شوروی تولید شد، نمونه‌ واضح این‌گونه تحریف‌هاست.

مخصوصا در اثر‌ «افسانه جاودان رستم» که انیمیشنی با گرافیک جذاب در این حوزه است، تحریف فراوانی درباره فرهنگ ایران و ایرانیان انجام شده است.

این اثر که قصه پسرکشی و نبرد رستم و سهراب را روایت می‌کند یک تولید هنری برای مخاطب کم‌سن و سال است و مخاطب کم‌سن و سال یک جامعه می‌تواند بستر تفکر را در جامعه هدف پایه‌گذاری کند.

همان‌گونه که با تحریف در این اثر و اثر مشابه دیگری همچون فیلم «300» ساخته زک اسنایدر، شاهد رشد نفرت از ایرانیان در بین جوامع مختلف بوده‌ایم.

علل عدم استقبال از اقتباس از شاهنامه در سینمای ایران

هنرمندان عموما برای بحث تولید و اقتباس، به سراغ تراژدی تکراری «رستم و سهراب» می‌روند که به قولی یک سوژه نخ‌نما شده در این حوزه است. در حالی که شاهنامه هزاران داستان و حماسه مختلف را داراست که هر کدام از آن‌ها یک منبع الهام بزرگ برای اقتباس‌های مختلف هستند.

• فهرست داستان های شاهنانه را ببینید

داعیه بزرگی که هنرمندان برای نساختن اقتباس از شاهنامه می‌آورند، قیمت بالای جلوه‌های ویژه برای تولید این آثار است.

عموما حماسه‌های شاهنامه رخدادهای جنگی هستند که ساخت هر پلان از آن هزینه زیادی خواهد داشت به همین دلیل است که اکثرا به دنبال ساخت انیمیشن می‌روند تا هزینه تولید کمتری را متحمل شوند. اما این داعیه یک مفهوم پوچ است.

اقتباس به سه نوع است

1. نعل به نعل
2. وفادارانه
3. آزاد

هنرمندان می‌توانند با ساخت اقتباس‌های آزاد همچون رابطه «زخم کاری» و «مکبث» یک اثر قوی و با کیفیت همراه با هزینه‌های کمتر تولید کنند.

اقتباس‌های کمی در ایران از شاهنامه صورت گرفته و همان تعداد محدودی که تولید شده‌اند بسیار آثار ضعیفی هستند. البته که این ضعف تولید، همه و همه به پای هنرمندان تولیدکننده اثر است نه منبع اقتباس.

شاهنامه به طور خاص و تمامی ادبیات کهن ایران به طور عام آثاری با غنای فرهنگی و ارزش بالای ادبی هستند که بسیار در این حوزه قوی هستند، به همین علت ساخت آثار قوی در در این حوزه نیازمند هنرمندی قوی است تا بتواند به سادگی مدیوم را تغییر دهد.

تئاتر تازه‌ای به نام «هفت‌خان اسفندیار» به همت سازمان رسانه‌ای اوج به روی صحنه تالار وحدت اجرا می‌شود که اقتباسی نمایشی و موزیکال در این حوزه است که مورد توجه بسیاری از منتقدان و صاحب‌نظران و اهل هنر قرار گرفته است.

این تئاتر یک اثر اقتباسی نعل به نعل است، امید است که این تئاتر شروع یک مسیر پرقدرت در حوزه اقتباس باشد که در کنار اقتباس نعل به نعل، گونه‌های دیگر اقتباس پیگیری شود و این کتاب به گونه‌های مختلف به گوش ایرانیان و جهانیان برسد.