عطار نیشابوری| فریدالدین ابوحامد محمد عطار نیشابوری بن ابوبکر ابراهیم (حدود 1145 – حدود 1221 میلادی) که بیشتر با نام مستعار فرید الدین و شیخ عطار نیشابوری (عطار نیشاپور) شناخته می شود.

شاعر پارسی، نظریه‌پرداز، عارف و صوفی برجسته ی نیشابوری در پایان سده ی ششم و آغاز سده ی هفتم بود.

عطار نیشابوری Attar of Nishapur تأثیری بسیار زیاد و ماندگار بر شعر و تصوف فارسی داشت.

وی مجموعه ای از غزلیات و چند قصیده بلند در سنت فلسفه اسلامی و نیز اثری منثور با شرح حال و سخنان عرفای نامدار مسلمان سروده است.

منطق الطیر (کنفرانس پرندگان) و الهی نامه (کتاب الهی) و یادگار اولیا از شناخته شده ترین آثار او هستند.

زندگی نامه عطار نیشابوری

اطلاعات درباره زندگی عطار کمیاب است و در طول قرن ها به نوعی تبدیل به اسطوره شده است.

با این حال، آنچه ما به یقین می دانیم این است که عطار نیشابوری به حرفه داروسازی مشغول بوده است.

هم چنین تقریبا همه منابع تأیید می‌کنند که او اهل نیشابور، یکی از شهرهای بزرگ خراسان قرون وسطی (اکنون در شمال شرقی ایران قرار دارد) بوده است.

به گفته عوفی (شاعر)، عطار نیشابوری شاعر دوره سلجوقی بوده است.

به گفته راینرت:

“به نظر می رسد که او در زمان حیات خود به عنوان شاعر، جز در زادگاهش شناخته شده نبوده و عظمت او به عنوان یک عارف، شاعر و استاد تا قرن پانزدهم کشف نشده است. “

مولانا (بلخی) شاعر عارف پارسی در عین حال چنین آورده است:

«عطار روح بود، سنایی دو چشمش بود، و بعد از آن ما در قطار آنها آمدیم»

او هم چنین ذکر میکند: ” عطار تمام هفت شهر عشق را طی کرد در حالی که من فقط در پیچ کوچه اول هستم. “

به گفته محمدرضا شفیعی کدکنی :

“شخصیت عطار در ابر ابهام است و اطلاعات ما حتی دربارهٔ سنایی، که یک قرن قبل عطار می‌زیسته، بسیار بیشتر از اطلاعاتی است که از عطار در دست داریم. تنها می‌دانیم که او در نیمهٔ دوم قرن ششم و ربع اول قرن هفتم می‌زیسته‌است، زادگاه او نیشابور و نام او، آنگونه که عطار گاهی در اشعارش به هم‌نامی خود با پیامبر اسلام اشاره می‌کند، محمد بوده‌است.”

عطار احتمالاً فرزند شیمیدانی بوده که داروسازی و داروشناسی را به آموخته است.

افرادی که در داروخانه به او کمک می کردند، مشکلات خود را به عطار می گفتند و این بر او عمیقاً تأثیر می گذاشت.

سرانجام، داروخانه خود را رها کرد و به طور گسترده به بغداد، بصره، کوفه، مکه، مدینه، دمشق، خوارزم، ترکستان، و هند سفر کرد و با شیوخ صوفی ملاقات کرد – و برای ترویج افکار صوفیانه بازگشت.

عطار نیشابوری یک مسلمان سنی مذهب بود.

عطار از کودکی به تشویق پدرش به صوفیان و سخنان و سیره آنان علاقه داشت و اولیای الهی را راهنمای معنوی خود می دانست.

عطار در سن 78 سالگی در کشتاری که مغولان در آوریل 1221 بر نیشابور انجام دادند، به شدت جان باخت.

امروزه مزار او در نیشابور قرار دارد.

این بنا توسط علی شیر نوایی در قرن شانزدهم ساخته شد و بعدها در زمان رضاشاه در سال 1940 مورد بازسازی کامل قرار گرفت.

آموزه های عطار نیشابوری

افکاری که در آثار عطار به تصویر کشیده شده است، منعکس کننده تمام تحولات نهضت صوفیانه است.

نقطه آغاز این ایده است که رهایی و بازگشت روح مقید به بدن در جهان دیگر را می توان در زندگی کنونی در اتحاد عرفانی که از طریق تطهیر باطن حاصل می شود تجربه کرد.

عطار در تبیین افکار خود نه تنها از منابع خاص صوفیانه بلکه از میراث های قدیمی تر زاهدانه نیز استفاده می کند.

استعداد او برای درک معانی عمیق‌تر در پس ظواهر بیرونی، او را قادر می‌سازد تا جزئیات زندگی روزمره را به تصاویری از افکار خود تبدیل کند.

به نوعی خاص بودن ارائه های عطار، آثار او را به عنوان منبعی برای مطالعه شخصیت های تاریخی که او معرفی می کند، بی اعتبار می کند.

با این حال، آثار او به عنوان منابعی در باب عالم شناسی و پدیدارشناسی تصوف ارزش بسیار زیادی دارد.

با قضاوت از نوشته‌های عطار، او با بدبینی و بیزاری به آثار ارسطویی موجود نزدیک شد.

بدیهی است که او هیچ انگیزه ای برای به اشتراک گذاشتن دانش تخصصی خود به روش معمول در میان هنرمندان دربار، که نوع شعر آنها را تحقیر می کرد و هرگز به آن عمل نمی کرد، نداشت.

چنین دانشی تنها در زمینه‌هایی وارد آثار او می‌شود که مضمون یک داستان به شاخه‌ای از علوم طبیعی می‌پردازد.

به گفته ادوارد جی. براون، عطار و مولانا و سنایی سنی مذهب بوده اند، چنان که از این حقیقت پیداست که اشعار آنها مملو از ستایش دو خلیفه اول ابوبکر و عمر بن خطاب است.

به گفته آنماری شیمل، گرایش نویسندگان شیعه به گنجاندن شاعران برجسته عرفانی مانند مولانا و عطار در ردیف خود، پس از معرفی شیعه دوازده امامی به عنوان مذهب دولتی در امپراتوری صفوی در سال 1501 قوت گرفت.

آثار عطار نیشابوری

مشهورترین اثر عطار، مجمع الطیر (منطق الطیر) است.

مانند بسیاری از شعرهای دیگر او درسبک مثنوی است.

در حالی که ساختار شعر مثنوی ممکن است از متراژهای مختلف استفاده کند، عطار معیار خاصی را در پیش گرفت که بعداً توسط مولانا در مثنوی معنوی معروفش تقلید شد..

عطار در مقدمه مختارنامه و خسرو نامه عناوین دیگر محصولات قلم خود را برمی شمارد که شامل فهرست زیر است:

• منطیق الطیر
• دیوان
• اسرارنامه
• مصیبت نامه
• الهی نامه
• جواهر نما
• شرح القلب

او همچنین در مقدمه مختارنامه می گوید که جواهر نامه و شرح القلب را با دستان خود نابود کرده است.

اگرچه منابع معاصر تنها تألیف عطار بر دیوان و منطق الطیر را تأیید می کنند، اما هیچ دلیلی برای تردید در صحت مختارنامه و خسرو نامه و مقدمه آنها وجود ندارد.

یک اثر از این فهرست ها گم شده است، یعنی تذکرة الاولیاء، که احتمالاً به دلیل منثور بودن آن حذف شده است.

انتساب آن به عطار به سختی قابل سؤال است.

عطار در مقدمه خود از سه اثر دیگر خود از جمله شرح القلب یاد می کند که احتمالاً خودش آنهارا به نوعی از بین برده است.

ماهیت دو مورد دیگر، با عنوان کشف الاسرار و معرفت النفس، ناشناخته باقی مانده است.

منطیق الطیر

در این منظومه که در 4300 تا 4600 بیت سروده شده، پرندگان جهان گرد هم می آیند تا تصمیم بگیرند که چه کسی فرمانروای آنها باشد.

هوپو که از همه داناتر است به آنها پیشنهاد می کند که سیمرغ افسانه ای را پیدا کنند.

هوپو پرندگان را هدایت می کند و به پرندگان می گوید که باید از هفت وادی عبور کنند تا به محل زندگی سیمرغ برسند.

این وادی ها به ترتیب به شرح زیر هستند:

1. وادی طلب ،با کنار گذاشتن همه تعصبات، باورها و بی ایمانی ها آغاز می شود.
2. وادی عشق، جایی که عقل به خاطر عشق رها شده است.
3. وادی معرفت، جایی که دانش دنیوی به کلی بیهوده می شود.
4. وادی استغنا، جایی که تمام خواسته ها و دلبستگی ها به دنیا کنار گذاشته می شود. در اینجا، آنچه «واقعیت» فرض می‌شود ناپدید می‌شود.
5. وادی توحید، جایی که سالک در می یابد که همه چیز به هم متصل است و معشوق فراتر از همه چیز اعم از هماهنگی و کثرت و ابدیت است.
6. وادی حیرت، جایی که رهرو، مجذوب زیبایی معشوق، متحیر می شود و غرق در هیبت، می بیند که هرگز چیزی را ندانسته و درک نکرده است.
7. وادی فقر که به فنا می انجامد ، جایی که خود در جهان ناپدید می شود و راهرو بی زمان می شود، هم در گذشته و هم در آینده وجود دارد.

شعله ولپه می نویسد:

“وقتی پرندگان شرح این دره ها را می شنوند، با ناراحتی سر خود را خم می کنند، حتی برخی از ترس همان لحظه می میرند. اما با وجود ترس و وحشت، سفر بزرگ را آغاز می کنند. در راه، بسیاری از آنها هلاک می شوند. تشنگی، گرما یا بیماری، در حالی که دیگران طعمه جانوران وحشی، وحشت و خشونت می شوند، سرانجام تنها سی پرنده به وادی آخر می رسند و در نهایت پرندگان می آموزند که خودشان سیمرغ هستند”

در نهایت با این خودشناسی مرغان جذب جذبهٔ خداوند می‌شوند و حقیقت را در وجود خویش می‌یابند.

اگر سیمرغ چهره خود را برای شما آشکار کند، خواهید یافت که همه پرندگان، چه سی یا چهل یا بیشتر، جز سایه هایی هستند که آن پرده برداری ایجاد می کند.

کدام سایه از سازنده اش جدا شده است؟

میبینی؟

سایه و سازنده آن یکی هستند،بنابراین از سطوح عبور کنید و به اسرار بپردازید.

استفاده استادانه عطار از نمادگرایی، جزء کلیدی و محرک شعر است.

بخش هایی از کتاب صوتی منطیق الطیر را بشنوید

تذکرة الاولیاء

تذکرة الاولیاء، مجموعه ای از قدیسان و عرفای مسلمان، تنها اثر منثور شناخته شده عطار است.

گزارش قانع‌کننده اعدام عارف منصور حلاج که در بیشتر دوران زندگی‌اش نوشته و گردآوری شده و پیش از مرگش منتشر شده است، شاید بیشترین روایت را داشته باشد.

بخش هایی از کتاب صوتی تذکره الاولیاء را بشنوید

الهی نامه

الهي نامه از ديگر آثار منظوم معروف عطار است كه مشتمل از 6500 بيت است.

از نظر فرم و محتوا شباهت هایی با منطق الطیر دارد.

داستان درباره پادشاهی است که با خواسته های مادی و دنیوی شش پسرش مواجه می شود.

پادشاه سعی می کند با بازگویی تعداد زیادی داستان معنوی، خواسته های موقت و بی معنی شش پسرش را نشان دهد.

پسر اول دختر پادشاه پریان، دومی مهارت جادو، سومی جام جمشید که خاصیت نمایش تمام دنیا را دارد، چهارمی آب حیات، پنجمی برای حلقه سلیمان که کنترل پری و شیاطین را دارد و ششمین برای تسلط بر کیمیاگری.

هر یک از این خواسته ها ابتدا به صورت تحت اللفظی مورد بحث قرار گرفته و پوچ نشان داده می شود و سپس توضیح داده می شود که چگونه از هر یک تفسیر باطنی وجود دارد.

مختارنامه

مختار نامه ، مجموعه ای گسترده از 2088 رباعیات است.

در مختارنامه، گروهی منسجم از مفاهیم عرفانی و مذهبی ( اتحاد، یکتایی، دوری از دنیا، فنا، حیرت، درد، آگاهی از مرگ و غیره) ترسیم و بررسی شده است.

دیوان عطار

دیوان عطار تقریباً به طور کامل از غزلیات تشکیل شده است.

او رباعیات خود را در اثری جداگانه به نام مختارنامه گردآوری کرده است.

قصیده هایی نیز وجود دارد که به کمتر از یک هفتم دیوان می رسد.

قصیده های او مضامین عرفانی و احکام اخلاقی را بیان می کند.

آنها گاهی از سنایی الگو می گیرند.

غزلیات عطار بیانگر همان اندیشه هایی است که در مثنوی های او به تفصیل آمده است.

اشعار عطار نیشابوری

نمونه ای از غرلیات عطار نیشابوری :

غزل شماره 10 از دیوان اشعار

در دلم بنشسته‌ای بیرون میا
نی برون آی از دلم در خون میا

چون ز دل بیرون نمی‌آیی دمی
هر زمان در دیده دیگرگون میا

چون کست یک ذره هرگز پی نبرد
 تو به یک یک ذره بوقلمون میا

غصه‌ای باشد که چون تو گوهری
 آید از دریا برون بیرون میا

سرنگون غواص خود پیش آیدت 
تو ز فقر بحر در هامون میا

گر پدید آیی دو عالم گم شود
 بیش از این ای لولو مکنون میا

نی برون آی و دو عالم محو کن
گو برون از تو کسی اکنون، میا

چون تو پیدا می‌شوی گم می‌شوم 
 لطف کن وز وسع من افزون میا

چون به یک مویت ندارم دست رس
دست بر نه برتر از گردون میا

چون ز هشیاری به جان آمد دلم 
 بی‌شرابی پیش این مجنون میا

بدرهٔ موزون شعرت ای فرید
بستهٔ این بدرهٔ موزون میا

ابیاتی از قصاید عطار نیشابوری :

دم عیسی است که بوی گل تر می‌آرد 
 وز بهشت است نسیمی که سحر می‌آرد

یا نه زان است نسیم سحر از سوی تبت 
 کاهویی آه دل سوخته‌بر می‌آرد

یا صبا رفت و صف مشک ختن بر هم زد
نافهٔ مشک مدد از گل تر می‌آرد

یا نه بادی است که از طرهٔ مشکین بتی 
 به بر عاشق شوریده خبر می‌آرد

یا نه از گیسوی لیلی اثری یافت سحر 
که سوی مجنون زینگونه اثر می‌آرد

بخشی از ترجیعات عطار نیشابوری :

بند 1

در ظل سرادقات الفت

راهی طلبد به سر وحدت

هرگز بود ای رفیق والا وارسته تو از منی و از ما

من سایه صفت فتاده بر خاک فارغ ز کشاکش تمنا

تو باز گشاده بال همت در خوف هوای لا و الا

افراخته رایت جلالت بر طرهٔ هفت سقف مینا

تکیه زده همچو پادشاهان بر اوج سریر چرخ خضرا

وز حجرهٔ تنگ آفرینش بیرون زده رخت دل به صحرا

بربود نقاب ما سوی الله از چشم خرد در آن تماشا

در شعلهٔ نور عشق یکرنگ با لمعهٔ برق حسن یکتا

آزاد زبند امر تکلیف ایمن ز فضولی من و ما

در جذبهٔ وصل یار از آن سان شبنم که فتد درون دریا

چون قطره ازین رجوع رجعت یک لحظه بدان شد آمد اینجا

نمایش رادیویی از سی مرغ تا سیمرغ برگرفته از منطق الطیر عطار نیشابوری