شرح کامل داستانهای اسطوره ای شاهنامه

داستان های اساطیری شاهنامه

علاقه مندی
ارسال به...
5 رای
1 Star2 Stars3 Stars4 Stars5 Stars
5,00/5
Loading...
داستان های اساطیری شاهنامه
سلام صدا 4845بازدید , , , 28 دی 1400 بدون دیدگاه مشاهده محصول

در نوشته دسته بندی داستان های شاهنامه ، گفتیم که از دیدگاه منابع اصلی، داستان های شاهنامه به اساطیری­، پهلوانی، تاریخی و عامیانه ؛ در این مطلب به شرح کامل داستان های اساطیری شاهنامه می پردازیم.



داستان های اساطیری شاهنامه

پیش از شرح داستان های اساطیری شاهنامه شایسته است که شرح کوتاهی از مفهوم اسطوره داده شود

در باب اسطوره در داستان های شاهنامه

داستان اساطیری به داستانی گفته می شودکه پیش از تاريخ یا در سپیده دمان آن، در ذهن آدمیان شکل گرفته و حاکی ازکوشش خیال انسان در توجیه جهان آفرینش و آفریده­ های گوناگون است.

در اسطوره خرد فرمانروا نیست و اصولا واژه میتوس Mythos مقابل لوگوس ‎Logos‏ داستان­های حاکی از پذیرش عقل و منطق است.

فردوسی شاعری خردگراست و اسطوره خرد را برنمی ­تابد و روندی مابعدالطبیعی و فراتر از طبیعت معتاد را ارائه می­کند.

بنابراین نمی­تواند پسند منش این حماسه سرای بزرگ باشد.

وی پیش از آنکه گزارش داستان باستان را بی آغازد، با بیان سرنوشتار کلی فراگیر و ایدئولوژی خویش از آن تبری می­جوید.

او سخن را از نیایش خدای یگانه آغاز می­کند حال آنکه اسطوره نمایش آویزش و آمیزش خدایان با یکدیگر و با آدمیان است.

ضمن نیایش خداوند و نیز بلافاصله به دنبال آن به ستایش خرد می­پردازدکه با اسطوره سازگار نیست. سپس سخن از چگونگی آفرینش عالم و پدید شدن چهار گوهر آب، خاك، آتش، و باد.

به شیوه فلاسفه الهی و متکلمان به میان می­آورد و آفریده شدن چیزها را از نچیز به فرمان پروردگار خاطر نشان می­کند.

آنگاه اندیشه تکامل گوهران به گیاهان و گیاهان به جانوران را باز می­گشاید و سخن را به آفرینش مردم می­کشاند و در پی آن از خلقت سپهر، ماه، و آفتاب سخن می­راند و باور ‏خویش را به اینكه افلاك بر سرنوشت زمین و زمینیان به اراده خداوند فرمان‎ می­رانند، بیان می­کند.

دست آخر پیامبر خاتم و در پی او مولای متقیان و‎ اصحاب رسول و خلفای راشدین را مورد ستایش قرار می­دهد. پیداست‎ خردمندی با چنین بینش و نگرشی، نمی­تواند اساطیر را پذیرفتار آمده باشد.‎

‏همچنین وی در مقدمه شاهنامه از خواننده می­خواهد تا داستان­های‎ او را دروغ و افسانه به شمار نیاورد و دلیل دروغ نمایی پاره ­ای از آنها را‎ دگرگون شدنشان در اثر گذشت روزگاران اعلام می­کند:‎

‏تو این را دروغ و فسانه مدان
    به یکسان روشن زمانه مدان
داستان های اساطیری شاهنامه

دسته بندی داستان های اساطیری شاهنامه

داستان های اساطیری شاهنامه را به طور سربسته به دو دسته تقسیم می­کند

  • اول داستان هایی که مورد پذیرش عقل واقع میشوند
  • دوم داستان­هایی که اگر چه‎ ظاهری غیر عقلانی دارند حاوی راز و رمزهایی هستندکه در فرجام می­توان‎ ‏آن­ها را به مدد تأویل و تفسیر خردمندانه به شمار آورد:‎
‏از او هر چه اندر خورد با خرد
 دگر بر ره رمز و معنی برد

‏بنابراین معلوم می­شود که فردوسی را نقل اساطیر خوش نمی ­آمده‎ است و همواره کوشش او بر این بوده است که سخن خود را به اسطوره نیالاید.‎

‏به همین روست که در مقایسه با حماسه­ های بزرگ جهان چون ایلیاد و اودیسه‎ ، رامایانا و مهابهاراتا، شاهنامه را از این نظرکم بار میبینیم.

معرفی حماسه های مشهور جهان مشهورترین آثار حماسی و افسانه ای کشورهای جهان
معرفی حماسه های مشهور جهان مشهورترین

در حماسه های مشهور جهان، بیشتر داستان­ها‎ برگرفته از اساطیرند و در شاهنامه فردوسی تنها با جای پای محو و درهم شده اسطوره ها‎ رویاروییم و داستان­ها بیشتر مأخوذ از روایات پهلوانی، فولکور قومی و‎ تاریخی ­اند.

گذشته از خردگرایی و بینش مذهبی شاعر عوامل دیگری نیز در‎ نقصان راه یابی اساطیر به شاهنامه مدخلیت داشته است

مقایسه داستان های اساطیری شاهنامه با دیگر حماسه های جهان

‏1. اساطیر ایرانی عموماً به آیین­های میترائیسم Mithraism ، مزدیسنا وزردشتیگری‎ Zoroastrianism تعلق داشته که در روزگار فردوسی این آیین­ها مراحل زوال خود را می­پیموده­اند. بنابراین عدم عنایت فردوسی به آن­ها طبیعی است.

‏۲. بیشتر اساطیر ایرانی را در زبانی غیر زبان دری که فردوسی در آن استادی داشته است، يعنی زبان اوستايی، در خلال بيست و يك نسك اوستا تدوین کرده بودند و بدین ترتیب شاعر حماسه سرای ما، به دلیل ندانستن زبان اوستایی به گزارش اساطیر ایرانی به نظم دری توانا نمی­بود.

‏۳. عصر فردوسی، عصر اندیشه اساطیری نبود و همان گونه که از پاره­ ای ابیات مقدمه شاهنامه بر می ­آید، روزگاریان، اساطیر را راست نمی­داستند و دروغ و افسانه می­شمردند.

فردوسی حتی با داستان های اساطیری شاهنامه برخوردی عقلانی داشته و در منطقی بودنشان اصرار ورزیده است از عظمت کار او نمی­ کاهدکه به عکس باید ‏پذیرفت که این مرد دانشمند کاری را که اسطوره شناسان در تحلیل و تفسیر‎ میتولوژی در سده ­های اخیر انجام داده ­اند هزار سال پیش آغاز کرده است.‎

‏«اعلام رمزی بودن داستان­ های اساطیری و کشف درون­مایه های فلسفی و عرفانی‎ مندرج در آن­ها در حقیقت نه تنها از ارزش ادبی شاهنامه نمی­ کاهد که نام‎ فردوسی را به عنوان نخستین اسطوره شناس ایران به ثبت می­رساند و اینجاست‎ که باید گفت که این شکستگی ارزد به صد هزار درست.‎

داستان­ های پیدایش آتش، ضحاك مار دوش، بر آسمان رفتن کاووس، اکوان دیو، اسکندر وکید هندی، اسکندر و ماهی غول پیکر، کرم هفتواد و تلخند وگو تنها داستان­ های شاهنامه­ اند که صفت اساطیری به آن­ها می­توان داد.

البته این بدان معنا نیست که دیگر داستان­ های شاهنامه، نشانی از اساطیر نمی­بینیم چرا که گذشت روزگاران نتوانسته است اسطورگی را به گونه ­ای تمام عیار از داستان­ های پهلوانی و تاریخی این حماسه بزداید

گذشته از این در داستان­ های ایرج، رستم و سهراب، سیاوش و سودابه، بهرام و تازیانه، رزم رستم و اسفندیار، حتی در داستان عامیانه بهرام و زن شیردوش که از نظر جایگزینی در حماسه به عصر تاریخی متعلق است نیز ردپای اسطوره را توانیم دید.

از سوی دیگر درون­مایه محوری این حماسه بزرگ، درون­مایه ­ای اساطیری است زیرا در شاهنامه ستیز بین انسان و سرنوشت، کوشش و بخشش و اختیار و جبر، به بهترین وجه به تفسیر کشیده شده است.

«اگر در ادبیات حماسی یونان درون مایه محوری جنگ میان انسان و خدایان است، در حماسه ملی ما سرنوشت به صورت مثال ‎یا ایده‏ مشترك مصادیق گوناگون خدایان است و اگر در نظر بگیریم که تقدیر در شاهنامه بیشتر اوقات تقدیری سپهری و کیهانی است، نزدیکی محتوایی سرنوشت و خدايان را بيشتر درك خواهیم کرد.

انسان در شاهنامه درستیز با ستارگان است و ستارگان درحقیقت دگردیسی خدایان­اند .

شرح داستان های اساطیری شاهنامه

داستان پیدایش آتش

هوشنگ شاه، کشنده اهریمن، روزی در دور دست چشمش به اژدهایی می­افتد به آهنگ از پای در آوردن آن سنگی به سویش پرتاب میکند.

اما اژدها از برابر سنگ او می­گریزد. سنگ به تخته سنگی برخورد می­کند و از برخورد آن­ها شعله­ ای سر می­کشد و بدین ترتیب آتش از اسارت بیرون می­ آید.

نشد مار کشته و لیکن ز راز 
  از این طبع سنگ آتش آمد فراز

 پس از پیدایش آتش، هوشنگ به مدد آن دست به ایجاد دگرگونی­ های اساسی در فرهنگ و تمدن جامعه خویش می­زند:

  • – آهنگری را بنیان می­گذارد و ساختن ابزارهای آهنین از قبیل تیشه و اره را می ­آغازد.
  • – به مدد ابزارهای آهنین، به کندن ترعه ها و بردن آب به زمین­های خشك می­پردازد و از این راه ضمن تکامل بخشیدن به امر کشاورزی، با ایجاد مراتع نو، دامداری رانیز شکوفا می­کند.
  • – پختن نان و استفاده از آتش در امر تغذیه نیز به دنبال تحولات پیشین حاصل می­شود.
  • – آتش را به عنوان قبله­ای نوین برمی­گزیند و این خود رونق کار دین در اجتماع را باعث می­ آید:
‏چو مر تازیانرا به محراب
 سنگ بدانگه بدی آتش خوبرنگ
به سنگ اندر،آتش بدو شد پدید 
  کز او در جهان روشنی گسترید

داستان پیدایش آتش ،کوتاه­ترین داستان شاهنامه است که فردوسی به عنوان واقعیتی که اتفاق افتاده است، آن را پذیرفته و در اثر خویش آورده است.

این مطلب را هم ببینید
شاعران معاصر ایرانی

این داستان گذشته از اینکه در توجیه پیدایش پاره ­ای ازجهان آفرینش است راز و رمزی را در خود دارد.

نمایش این واقعیت است که بسیاری از رویدادها اتفاقی به وقوع می­پیوندند. این جهان در عین حال که از راز پژوهی­ های دامنه دار در رنج است، هر وقت خود بخواهد پرده از روی کار بر می­گیرد و به افشای رازهای خویش می­پردازد.

براساس این اسطوره، انسان فرزند آتش است زیرا این عنصر شکوفایی فرهنگ مادی و معنوی را فراهم آورده است. کار دین و دنیا هر دو از آن نظام و رونق یافته است. همچنین هوشنگ در کار کشتن اژدهای اهریمنی است که به آتش اهورایی دست می­یابد.

درون­مایه این روند نیز، درون­مایه ­ای اساطیری است و می­نمایاند که راه آمیختن با اهورا، آویختن با اهریمن است و بر این بنیاد می­توان پنداشت که آتش پاداش اهریمن ستیزی هوشنگ است.

داستان ضحاک

فیلم (انیمیشن) داستان ضحاک از داستان های اساطیری شاهنامه

بسیاری از اجزاء و عناصر داستان ضحاک گواه بر اصالت اسطوره ای آن است.

در این داستان روند رویدادهای فرا واقعیت ‎Supernaturalism‏ نمودار آن است که اگر هم داستان ضحاک جنبه تاریخی داشته باشد، این جنبه در بستر اساطیری آن تحلیل رفته است.

پدرکشی آن هم به تحريك و تشویق شیطان، ظهور شیطان در هیئت آدمیان درچند نوبت، بوسه زدن شیطان بر دوش­های ضحاك، سر بر آوردن ماران از دوش­های او، حالت جادویی ماران که در سیری ناپذیریشان نمود پیدا کرده است.

ميل ضحاك به دراز کشیدن در خون آدمیان به امید شفا یافتن، نامیرایی ضحاک و ممانعت سروش ایزدی ازکشتن او، همه گواه آن­ان هستند که اين داستان بن اساطیری دارد.

در تحلیل این داستان سخن بسیار می­توان گفت اما چون فعلا بر سر این کار نیستیم تنها به این اشاره می­کنیم که مارهای دوش­ های ضحاك، تجلی اضطراب درونی او از هم­داستانی با ابلیس درکارکشتن پدر خویش بوده است و عذاب وجدان را در این اسطوره به گونه ماران مغز او بار تصویر کرده­اند.

داستان ضحاك از مفصل ­ترین داستان های اساطیری شاهنامه است.

داستان بر آسمان رفتن کیکاووس

‏پس از آنکه کار کیکاووس بالا می­گیرد و روند شگفت جنگ با دیوان مازندران با موفقیت پایان می­پذیرد، روزی شیطان از یاران خویش میخواهد تا گمراه کردن کاووس را چاره­ ای بیندیشند.

سرانجام یکی از یاران وی در هیئت جوانی بر شاه ظاهر می­شود و او را متقاعد می­کند که حالا که کار زمین را پرداخته است، بهتر است از کار سپهر هم سر در بیاورد.

داستان بر آسمان رفتن کیکاووس
نگاره به آسمان رفتن کیکاوس | نگارگر محمد قدیمی گیلانی سال 1525م

شاه از سخن دیو از راه به در می­رود و رفتن به آسمان را می­بسیجد و عاقبت به نیروی عقابان گرسنه که گوشت برفراز سرشان تعبیه کرده­اند، با گردونه به آسمان می­رود.

پس از اندکی آسمانگردی عقابان خسته می­شوند و بهره خستگی آنان سقوط گردونه و کاووس است.

‏این داستان نیز بی­گمان از داستان های اساطیری شاهنامه است که در طی آن آدمی از پژوهش راز سپهر منع شده است و اصولاً آزمندی درکسب دانایی کاری مورد پسند دیوان و مایه نکوهش پروردگار معرفی گردیده است.

داستان های اساطیری شاهنامه |داستان بر آسمان رفتن کیکاووس
نگاره به آسمان رفتن کیکاوس | قرن 15 م هند | نگهداری در موزه متروپلیتن

داستان اکوان دیو

اکوان نام دیو پلید و زشت کرداراست که به شکل گوری نمایان گشته و به گله و رمه های کیخسرو زیان می رساند.

روزی کیخسرو با دیگر پهلوانان ایران زمین در مجلس جشنی نشسته اند که چوپانی نزد شاه آمده می گوید که گوری به گله حمله میکند که همانند شیری است که از بند رها شده باشد. رنگ آن مانند خورشید زرد است و از یال تا دم او خطی سیاه کشیده شده و دست و پایش همانند چهار گرز است

کیخسرو در می یابد که او اسب نبوده بلکه دیو است . پس از رستم می خواهد تا چاره ای برای به دام انداختن یا از میان برداشتن این دیو اندیشه کند و گله های او را از آسیب او آسوده سازد

بعد از درخواست کیخسرو، رستم به کاوش آن میپردازد و پس از پیدا کردن، تصمیم می گیرد با کمندی دیو را به دام اندازد.

در رویارویی رستم و دیو ،جانور از جادو برای ناپدید شدن بهره میگیرد و رستم در میابد که با دیوی جادو سرشت روبرو است.

رستم مدت سه شبانه روز را به جستجوی او می پردازد اما اثری از او نمی یابد و در نهایت خسته و ناتوان به چشمه ای می رسد و به استراحت می پردازد.

به محض اینکه رستم به خواب می رود، اکوان دیو با ظاهر اصلی خود به سوی او می تازد و او را، زمین گراداگرد او را می کند و به همرا رستم به هوا بلند می کند.

داستان های اساطیری شاهنامه | داستان اکوان دیو
داستان اکوان دیو |نگارگر: معین مصوّر، قرن 12 هجری قمری

رخش نیز تلاش می کند تا از رستم دفاع کند و به سوی اکوان دیو هجوم می برد اما تلاش او راه به جایی نمی برد.

رستم در خواب به اسارت دیو در می ­آید و به مدد معرفتی که از وارونه کاری دیوان دارد، از چنگ او خلاص شده و سرانجام دیو را از پای در می­آورد

این داستان از داستان های اساطیری شاهنامه چنان فراواقعی است که فردوسی ناگزیر دست به توجیه آن زده و ضمن اعلام رمزی بودش به دفاع از آن پرداخته است.

داستان اسکندر و کید هندی

پس از آنكه اسكندر بارگاهش را در ايران مستقر كرد آنگاه به هند لشكر كشيد تا آنكه به شهر بزرگ ميلاد رسيد که پادشاهی به نام کید بر آن حکومت میکرد که لشکریان اسکندر در پشت مرزهای آن متوقف شد.

اسکندر نامه‌ای به کید نوشت که، چون فرستاده نامه نزد تو رسید، درنگ نکن و سر فرمان برای ما تعظیم کن.

کید، چون نامه را خواند، فرستاده را عزیز دانست. ارادت خود را به اسکندر ابراز کرد و فرمود:

«من سر به فرمان اسکندرشاه هستم. مرا ۴ چیز در دنیا هست که عزیز دارم. آن ۴ چیز را پیشکش اسکندر بزرگ می‌کنم.»

اسکندر در پی دانستن آن ۴ بر می آید که کید چنین پاسخ داد:

  • دختری دارم که گیسوان سیاهش چون كمندست و قدش چون سروسهی. در شرم و پرهیز و زیبائی همانند ندارد.
  • دوم جامی دارم كه اگر از می یا آب پر كنی و ده سال با ندیمانت از آن بنوشی، نه از می و نه از آب آن كم نمیشود
  • سوم پزشكی دارم كه از اشك چشم، علت درد را در می یابد. اگر پیش تو باشد، هرگز بیمار نخواهی شد.
  • چهار فیلسوفی دارم كه از همه رازهای نهان آگاهست، و همه بودنیها را از روی خورشید و ماه بتو خواهد گفت.

دل اسكندر از شنیدن آنچه فرستاده گفت، چون گل شكفت و گفت: این چهار چیز بهای ملك اوست كه اگر كید آنرا به من بسپارد، بدون جنگ از اینجا باز میگردم.

این داستان نیز اسطوره­ است. براساس این اسطوره خوشبختی حاصل اجتماع سلامت، دانایی، کامرانی و شادخواری است. درباره این داستان نیز در فصل سمبولیسم و شاهنامه سخن خواهیم گفت.

داستان اسکندر و ماهی کوه پیکر

اسکندر در سفر دور و دراز خویش، به کناره دریایی می­رسد و ماهی کوه پیکری درآب شناور می­بیند ماهی پیش چشم او ناگهان دو پاره می­شود و چون دو لخت کوه در آب شناور می­ماند.

اسکندر برآن می­شود تا در زورق نشسته از نزديك به دیدار وی بشتابد اما دانایان مانع می ­آیند و گروهی از رومیان و پارسیان را به آهنگ پژوهش درکار جانور با کشتی به سراغ او می­فرستند.

به محض نزديك شدن کشتی به ماهی، جانور دهان باز کرده آن را با تمام سرنشینان می­ اوبارد.

این داستان از داستان های اساطیری شاهنامه و درون­مایه آن نیز حاکی از شومی پژوهش در کار جهان و ناخوش فرجامی آزمندی درحصول دانایی است.

داستان کرم هفتواد

داستان صوتی کرم هفتواد

این داستان را با آنكه خلوص يك داستان اساطیری را دارا نیست و در اثر گذشت روزگاران صورتی عامیانه به خود گرفته و با داستان­های عیاران همانندی پیدا کرده است، به چند روی می­توان اساطیری به شمار آورد:

  • درون­مايه داستان ميتولوژيك است. حکایت حقارت قدرت است، قدرتی که سرنوشت آن به سرنوشت کرمی حقیر بستگی دارد که از اندرون سیبی که طبیعت با بی ­اعتنایی آن را از شاخه جداکرده و به خواری در راه افکنده و دخترکی آن را یافته است» سر بر آورده است. هر چه کرم بزرگتر می­شود، اقتدار هفتواد وسعت می­گیرد و سرانجام با ازپای درآمدن کرم،‏ اقتدار او پایان می­پذیرد.
  • عناصر مابعدالطبیعی در داستان بر پیکره منطقی آن مسلط است.
این مطلب را هم ببینید
کتاب صوتی صفر به یک اثر پیتر تیل

حوادثی که رخ می­نماید، اکثراً از مقوله فرا واقعیت ‎ Supernaturalism است. داستان با گاز زدن سیب از سوی دختر ریسنده هفتواد آغاز می­گیرد.

رشد کرم به صورتی غیر طبیعی واقع می­شود و رشدی سرطانی است چنانکه بزودی دوکدان سپس صندوق و سرانجام حوض سنگین بر او تنگ می­آید

و به ناگزیر برای وی قلعه­ ای پی می­افکنند. اردشیر به گونه ­ای ما بعدالطبیعی از راز شکست ناپذیری هفتواد ‎آگاهی‏ می­یابد. تیری که به تیر غیبی می­ماند از هوا فرود آمده در گوشت بره پخته بر خوان اردشیر فرو می­رود و حامل

این پیام است که تنها راه شکست دادن هفتواد کشتن کرم است[2].

برخورد اردشیر پس از شکست خوردن از هفتواد با دو جوان ناشناس که رهنمون او می­شوند و انگار فرستادگان اهورایی­اند، برآمدن تراکی پس ازکشته شدن کرم به دست اردشیر و سرانجام برخاستن باد غیبی و پایان دادن کار جنگ باز پسین میان اردشیر و هفتواد به سود پادشاه ساسانی، همه کارمایه ­های اساطیری­ اند.

البته رفتن اردشیر در لباس بازرگانان به قلعه هفتواد و مست کردن پرستندگان کرم به داستان­ های عیاران می­ماند و به طور کلی آمیزش اسطوره با روایات عامیانه در این داستان به روشنی دریافتنی است.

2. کل داستان، در توجیه وجه تسميه شهرکرمان است و با این گونه توجیهات بیشتر در اساطیر کهن برخورد    می­کنیم.

داستان تلخند و گو

این داستان نیز بیگمان از داستان های اساطیری شاهنامه است. جنگ میان برادران بر سر قدرت و پادشاهی است، منتهی به جای آنکه یکی به دست دیگری کشته شود، دست سرنوشت او را در میدان جنگ سوار بر پیل می­میراند و بدین ترتیب دیگری در اقتدار خویش به کمال می­رسد.

داستان گو و تلخند به گونه­ ای آفریده شده است که خواننده دو قهرمان رقیب یعنی گو پسر جمهور و تلخند پسر مای برادر وی هر دو را صاحب حق می­شمارد.

از سویی تلخند حق دارد خود را پس از مرگ پدرش مای، شاه بداند چراکه شاهی مرده ریگ پدری اوست و از سوی دیگر گو حق دارد خود را مستحق تاج و تخت بشناسد، زیرا پس از مرگ پدرش جمهور، شاهی حق او بوده است هر چند به دلیل کم سن و سالی، عموی او مای (پدر تلخند) را به شاهی برداشته ­اند.

این گونه ستیزها که میان خویشاوندان واقع می­شود در اساطير همه ملت­ها به چشم می­خورد. از اين قبیل است نزاع میان هابیل و قابیل فرزندان آدم (ع)، اختلاف میان یوسف (ع) و برادران و جنگ  میان ایرج و سلم و تور پسران فریدون.

کل داستان در توجیه چگو نگی پیدایش بازی شطرنج است که بنا به اسطوره دانایان آن را از زندگی این دو برادر الهام می­گیرند و گو پس از مرگ تلخند برای تسکین اندوه مادر آن را در اثبات این حقیقت که به هیچ وجه قاتل برادر نیست و سرنوشت او را میرافده است، تدارك می­ بیند.

پندار مندرج دراین داستان هم پنداری است که درون­مایه بسیاری از اسطوره هاست.

بر اساس این پندار جهان عرصه بازیگری­های تقدیر است و بازیگری او همواره به سود کسی و به زیان کس دیگر خواهد بود و به قول فردوسی «زیان کسی سود دیگر کس است.»

رمزی که در این داستان پنهان است این است كه نيك و بد، خیر و شر، هر دو از يك شکم زاده شده اند. و شر حاصل آزمندی و افزون طلبی است. فردوسی پس از آنکه مرگ تلخند را در اثر گرمای آفتاب، تشنگی و نومیدی پیش می­آورد،می­گوید:

بر آن زین زرین بخفت و بمرد 
همه کشور هند، گو را سپرد
به بیشی نهاده است مردم دو چشم  
 ز کمی بود دل پر از درد و خشم
نه آن ماند ای مرد دانا، نه این   
 ز گیتی همه شادمانی گزین
اگر ‎چند بفزاید از رنج، گنج، 
 همان گنج ‎گیتی نیرزد به رنج

تحلیل داستان های اساطیری شاهنامه

یادآوری این نکته بایسته می­نماید که فردوسی احتمالاً برای درج داستان­های اساطیری یا آمیخته به اساطیر، در شاهنامه محمل­ های عقلانی داشته است و آنچه راکه از این دست در اثر خویش آورده است به گونه ­ای خردمندانه می­یافته است.

برای نمونه می­توان در مورد داستان های اساطیری شاهنامه ‎اندیشیدکه:

  • داستان پیدایش آتش را از این بابت که واقع نما است و می­توان از آن راز و رمزهای عرفانی بیرون کشید
  • داستان ضحاك را به آهنگ تحذیر و تنبیه ضحاکیان روزگار و ترساندنشان از امکان وقوع قیام مردم
  • داستان بر آسمان رفتن کاووس را به نیت نمودن بیفرجامی افزون طلبی
  • داستان اکوان دیو را به قصد نشان دادن راه و رسم درآمد کردن با دیوان و دیووارگان
  • داستان اسکندر وکید را از جهت ستایشی که درآن از تندرستی، حکمت، زیبایی و شاد خواری به عمل آمده است
  • داستان کرم هفتواد را به خاطر آنکه در طی آن قدرت دنیایی حکام را به سخریه گرفته ­اند

داستان تلخند و گو را به انگیزه نمایش بی­پدر و مادری سیاست به حریم منظومه خویش راه داده است.

برای قبول داستان­های نیمه اساطیری نیز علی ­الظاهر دلایلی داشته است مثلاً می­توان تصورکرد که داستان ایرج و سلم و تور پسران فریدون را چون با قصه آدم و هابیل و قابیل همانند می­دیده پذیرفته است همان گونه که همانندی­های بسیار داستان سیاوش و سودابه با قصه یوسف پیامبر (ع) آن را مقبول طبع او ساخته است.

حکیم ابوالقاسم فردوسی ، حتی توانسته است تا حد قابل قبولی تضاد میان ‏سرنوشت گرایی در داستان های اساطیری شاهنامه را با اعتقاد به اختیار که ازمبانی اندیشه شیعی اوست، به طرق زیر حل کند:

  1. اعلام آزادی انسان در جای جای شاهنامه و نمایش کوشش قهرمانان در تحقق بخشیدن به خواست­های خویش که در ابیات زیر تبلور یافته است :

که آزاده زادم نه من بنده­ام
یکی بنده آفریننده­ام

که گفتت برو دست رستم ببند؟
 نبندد مرا دست چرخ بلند

2. اعلام سالاری انسان برجهان، پس از خداوندکه بهتر از همه جا در مقدمه شاهنامه به آن پرداخته است:

نخستین فطرت، پسین شمار
تویی، خویشتن را به بازی مدار

3. اختیار جبر ازسوی قهرمان که بهتر از هر جا در داستان پایان کار کیخسرو به نمایش آن توفیق یافته است.

علیرغم دیگر موارد، در این باره از شاهنامه، انسان را در حال آشتی با سرنوشت خویش می­بینی.

کیخسرو، پیش از شکست خوردن از تقدیر و از پای درآمدن ناگزیر، زنهار خواهانه، مرگ خویش را می­بسیجد.

در این داستان انسان و خدا به میانجیگری سروش، در یکدیگر گم می­شوند. طلسم اسطوره در هم می­شکند. کوشش به پیشواز بخشش می­شتابد.

رؤیای امر بین الامرین، در بیداری تحقق می­پذیرد و از زناشویی خجسته مرگ و زندگی، نو باوه جاودانگی پای می­گیرد.

پس از پایان داستان اسکندر، شاعر به گلایه کردن از سپهر برین لب می­گشاید و دلزدگی خویش را از سلطه ستارگان بر زندگی آدمیزادگان، هر چه رساتر فریاد می­کند.

اما ستارگان او را متقاعد می­کنند که اختیار او و دیگر آدمیان درکار خویش از آنان بیشتر است.

فردوسی با این تمهید به ستیز میان داستان های اسطوره ای شاهنامه و واقعیت، که در اندرون او، در جریان بوده است پایان می­دهد و در دریافت و گزارش همدردی خود با ستارگان، نبرد میان انسان و خدایان را به پایان می­رساند.

این نکته در خور تأمل است که این تمهید را درست در مرز مشترك میان بخش اساطیری- پهلوانی شاهنامه و بخش تاریخی آن به کار می­دارد تا هم برای خواننده و شنونده اثر خویش امکان قبول ذهنی آنچه را که تا آنجا یعنی پایان داستان اسکندر، با آن رویا روی بوده فراهم آورد و هم پذیرش رویدادهای تاریخی پس از آن را آسانتر کند.

وی با این تمهید، یگانگی مضمون و محتوای تاریخ و اسطوره را به نمایش گذارده و سرشت مابعدالطبیعی طبیعت را تبیین کرده است. در فصل مربوط به پندارهای داستان­ها در اين باب به بحث خواهیم پرداخت.


[1] یعنی در حقیقت اثر خویش را آمیخته ای از میتوس (اسطوره) ولو گوس (داستان‎ راست نما) می­داند.‎

[2] البته فردوسی بنا به سنت خویش این حادثه را هم تا حد ممکن واقع نما کرده و چنین وانموده است که این تیر را از بام دژ هفتواد رها کرده­اند.

5 رای
1 Star2 Stars3 Stars4 Stars5 Stars
5,00/5
Loading...

مقالات و نقدهای مشابه

مشاهده همه

جدیدترین کتاب‌های صوتی

مشاهده همه
دیدگاه ها

لطفا دیدگاهتان را بنویسید

ایمیل شما منتشر نخواهد شد

من ربات نیستم *در حال بارگیری کپچا پلاس ...