سخن در باب جنگ های شاهنامه فردوسی بدون ذکر نیرنگ و نقشه های جنگی در شاهنامه کامل نیست ، در نوشته جنگ های شاهنامه در مورد شبیخون ، نیرنگ و جادو و نبرد با اهریمنان و جاوگران و دیو و دد توضیح داده شد و به نمونه هایی برای هر یک اشاره شد.در این نوشته به شرح وطرح و نقشه های جنگی مندرج در شاهنامه می پردازیم

نیرنگ و نقشه های جنگی در شاهنامه فردوسی

1-افسون در جنگ

جنگ میان طهمورث و دیوان: طهمورث يك تنه با دیوان پیکار می‌کند و بیشترشان را به افسون به بند می‌آورد. ظاهر افسونی که طهمورث به کار می‌برد. افسونی اهورایی است.

در جنگ میان ایرانیان و تورانیان، با زور جادوگر تورانی به فرمان پیران، به افسون برف انبوه بر سر ایرانیان می‌باراند و بدین ترفند بسیاری از جنگیان ایران را از پای در می‌آورد و سرانجام با جدا شدن دست وی از تن، از سوی رهام، برف بند می‌آید و حال و هوا به وضع طبیعی باز می‌گردد. افسون به کار گرفته شده در این جنگ افسونی اهریمنی است

۲. خندق کنی از نقشه های جنگی شاهنامه فردوسی

کندن خندق بر گرد سپاه به هنگام شب و گریختن از برابر دشمنان به آهنگ درافکندن آنان در خندق، به هنگام تعقیب نیز یکی از شگردهای جنگی شاهنامه است که نمونه آن جنگی است که در آن خوشنواز بدین ترفند، پیروز شاه و بسیاری از جنگیان ایرانی را به کشتار میکند.

3. بکارگیری آیین دروغین

در واپسین  نبرد میان رستم و سهراب، پس از آنکه پسر پدر را بر خاك افکنده کشتن وی را می‌بسیجد، رستم به پسر می‌گوید در سرزمین ما آیین جنگ جز این است.

ما پس از آنکه رقیب را برای نخستین بار بر زمین زدیم او را نمی‌کشیم که به او امان می‌دهیم و اگر بار دیگر بر او ظفر یافتیم، کشتن او را دست به تیغ می‌بریم.

چنانکه می­دانیم تهمتن بدین حیلت در آویز مجدد، سهراب را به خاك می‌افکند و به تیغ از پای در می‌آورد. از این شگرد در سراسر شاهنامه، تنها در همين يك جای استفاده به عمل آمده است.

4. نمودن نشانی دروغین

در جنگ میان منوچهر و سلم ، چون قارن پس از شکستن تور در می‌یابد که سلم آهنگ پناهیدن به دژ دارد، به نزد دژبان می‌رود و انگشتری و مهر تور را به دژبان می‌نماید و خود را فرستاده تور معرفی می‌کند و بدین ترفند دژ را از دست دژبان سلم به در می‌آورد.

سپس نیروهای خود را در آنجا استقرار می‌دهد. چون سلم به سوی دژ می‌شتابد سپاهیان منوچهر از پس و یاران قارن از درون دژ او را در محاره می‌گیرند و سرانجام براو چیرگی می‌یابند.

5. پوشیدن زره و برداشتن درفش دشمن

• در جنگ گیو و پیران پس از آنکه گیو بر پیران ظفر می‌یابد، زره وی را به تن کرده، درفش وی را بر می‌گیرد و در هیئت پیران به سوی سپاهیان توران می‌تازد و بسیاری از آنان را از پای در می‌آورد.
• در جنگ بیژن وهومان  نیز چون بیژن هومان را از پای در می‌آورد زره او را به تن کرده از میان سپاه توران می‌گذرد و خود را بی آسیبی به سپاه ایران می‌رساند.

6. راه‌یابی به دژ در هیئت بازرگانان

این نیرنگ را پهلوانان ایرانی در تصرف دژ‌های گوناگون به کار گرفته اند. رستم دژ سپند، اسفندیار دژ رویین، اردشیر دژ هفتواد را با بهره گیری از این ترفند تسخیر می‌کنند.

۷. به کار بردن صندوق و گردونه

 این ترفند را اسفندیار در هفت خوان، دو بار به کار گرفته است. یکی در جنگ با اژدها و دیگری در پیکار با سیمرغ. تنها در همین دو مورد در شاهنامه این چاره اندیشی به کار آمده است.

۸. به کار بردن فیل‌های آهنین قیر انباشت

 در  جنگ اسکندر و فور، اسکندر برای مقابله با فیل‌های جنگی فور، دستور می‌دهد تا چندین فیل از آهن بسازند و سپس درونشان را از قیر میانبارد و آن‌ها را رویاروی فیل‌های سپاه فور به آتش می‌کشد. بدین ترفند فیل‌های فور می­رمند و بسیاری از جنگیان هند زیر پایشان به هلاکت می‌رسند.

9. استفاده از گاوهای نفت انباشت

در جنگ اسکندر با اژدهای گاوخوار ، اسکندر برای از پای در آوردن اژدهایی که روزی پنج گاو خوراك اوست، فرمان می‌دهد تا پوست پنج گاو را از نفت و زهر می­انبارند و گاوها را به نزدیکی اژدها می‌برند.

اژدها به سوی گاوان می‌شتابد و به خوردنشان می‌آغازد و سرانجام نفت و زهر درون پوست­ها کار او را می‌سازد.

۱۰. قول تسلیم به دشمنی که حسن نیت دارد

• در جنگ میان سهراب و گردآفرید، پس از آنکه سهراب خود از سر دختر گژدهم بر می­گیرد و جنسیت وی آشکار می‌شود، گردآفرید در می‌یابد که سهراب به زیبایی وی دل باخته است.

به وی قول می‌دهد که دژ را تسلیم او کند و بدین ترفند، بی آسیبی به دژ باز می‌گردد و برفور به صوابدید وی ایرانیان پیش از آنکه به اسارت سهراب در آیند، از در پنهانی دژ، از آن بیرون می‌روند و نجات می‌یابند.

• در جنگ میان رستم و اسفندیار، ررستم پس از آنکه به تیر اسفندیار زخمی می‌شود و جان خویش را در خطر می‌بیند، به شاهزاده رویین تن قول می‌دهد که فردا تسلیم فرمان وی شده بند برپای با او به دربار شتابد. رستم بدین نیرنگ از دست اسفندیار جانبه در برده سرانجام جانستان وی می‌شود.

۱۱. مغلوب نمایی نقشه های جنگی در شاهنامه فردوسی

در جنگ های بین  گشتاسب و ارجاسب ، چون گرگسار به سوی،  اسفندیار تیر می‌گشاید، خود را از زین و از گون می‌کند چندان که پهلوان تورانی می‌پندارد که کار دشمن را ساخته است.

آنگاه برای جدا کردن سر او به وی نزدیك می‌شود، اسفندیار از فرصت استفاده می‌کند و با کمند او را به اسارت در می‌آورد.

۱۲. قول پناهندگی سردار سپاه به دشمن

جنگ گیو با سپاه پیران ؛ چون پس از شکست سپاه طوس از تورانیان سپاه گیو به کمک ایرانیان می‌رسد و پیران ویسه خود را در مقابل انبوه جنگیان ایران می‌بیند، از در نیرنگ در می‌آید و ضمن یاد کردن مهربانی­ های خویش به سیاوش و کیخسرو و فرنگیس از سردار ایرانی مهلت می‌خواهد تا به پناهنده شدن به ایران اندیشه کند.

ایرانیان مهلتی کوتاه به او می‌دهند و او در همین فاصله با تماس با افراسیاب موفق به کشاندن انبوهی از توران سپاه به کناره رود شهد می‌شود و جنگی که در می‌گیرد، تلفات فراوانی به بار می‌آورد.

۱۳. دادن قول همکاری به دشمن و غافلگیر کردن او

در جنگ زال با خزروان که افراسیاب خود با نوذر و سپاه او درگیر می‌شود و شماساس و خزران را با سپاه به زابلستان می‌فرستند تا از گرفتاری زال در سوگواری سام استفاده کند و سیستان را به تصرف آورد، چون سپاه توران به کناره هيرمند می‌رسد، مهراب کسی به نزد سرداران توران می‌فرستد و پیغام می‌دهد که من از تبار ضحاکم و آماده اطاعت از فرمان افراسیاب. بدین ترتیب آنان را می‌فریبد و سرگرم می‌کند.

 از سوی دیگر زال را می‌آگاهاند که سپاهی از توران به کارزار آمده است. زال خود را برای جنگ آماده می‌کند و در جنگی که اتفاق می‌افتد، سپاهیان توران شکسته می‌شوند و نیرنگ مهراب کارساز می‌افتد.

14. پنهان کردن سلاح در بار از نقشه های جنگی در شاهنامه فردوسی

در جنگ‌های  رستم با ساکنان دژسپند و جنگ اسفندیار و یاران او در دو با ارجاسب و ارجاسبیان ، رستم جنگ افزارهای لازم را در بارهای نمك و اسفندیار، در صندوق­های آهنین سر به مهر پنهان می‌کنند و به عنوان مال التجاره و متاع­های فروختنی به دژهای سپند و روبین می‌برند و به موقع از آن‌ها در جنگ با دشمن بهره می‌گیرند.

15. تظاهر به بی­خبری

• در واپسین جنگ کیخسرو و افراسیاب ، کیخسرو چون خبر می‌شود که افراسیاب را آهنگ شبیخون زدن به سپاه ایران است، در اطراف سپاه خندقی حفر می‌کند و رستم را با بخشی از سپاه در نقطه­ای دورتر در کمین می‌نشاند چون شب در می‌رسد ایرانیان چراغ روشن نمی‌کنند و طلایه برای لشکر نمی‌گمارند و چنین وامی نمایند که از همه جا بی­خبرند.

سپاه توران و چین به ایرانیان حمله می‌کنند و بسیاری در خندق می‌افتند و جان می‌سپارند و بسیاری نیز بر دست رستم که به موقع از کمینگاه با سپاه بر آنان تاخته است می‌افتند و کشته می‌شوند.

• در جنگ بهرام چوبین و پرموده  نیز نیرنگی مشابه به کار رفته است. بهرام چوبین در روز چهارشنبه به این اعتقاد که جنگ برای او در چهارشنبه شوم است به باغ می‌رود، در این میان از قصد شبیخون زدن سپاه پرموده به سپاه خویش آگاهی می‌یابد، فرمان می‌دهد در دیوار باغ دو رخنه ایجاد می‌کنند و خود و ایزد گشسب به همراهی سپاه از راه رخنه‌ها از باغ خارج می‌شوند. چون سپاه پرموده شبانه به سراغ آنان می‌شتابند، بهرام و سپاه، آنان را در محاصره می‌گیرند و بسیاری از آنان را می‌کشند و بسیاری نیز می‌گریزند.

16. مست کردن دشمن از نقشه های جنگی در شاهنامه فردوسی

در جنگ‌های جنگ نوش آذر باطرخان و جنگ اردشیر با کرم و پرستندگان هفتواد؛  اسفندیار و اردشیر، سران دژهای رویین و هفتواد را مست می‌کنند و سپس با استفاده از مستی شان با اجرای برنامه‌های جنگی آنان را از پای در می‌آورند.